1.1 Jan van Doesborch revisited

In the almost 25 years after my PhD Tussen tekst en publiek the research on Jan van Doesborch continued. These last years I felt that it would be a good idea to update my PhD in a somewhat different form. This new version would have to be electronic and in English. For one part because the book industry in the sixteenth century had an international character, it was never a local or national business to begin with. And especially in the case of Jan van Doesborch it makes sense as he published in Dutch as well as in English, and a tiny bit in Latin. To understand his publishing activities and the meaning of his work it is necessary to look at his publisher’s list in its entirety, both the Dutch and the English part.

Van Doesborch printed a lot of interesting internationally well-known texts and for that reason Jan van Doesborch has since the nineteenth century attracted the attention from scholars in The Netherlands, Belgium, France and Germany and all the English speaking countries. The aim of this website is to give an overview of what having a printing business could mean in the sixteenth century and what Jan van Doesborch did to maintain his company for about thirty five years. Furthermore it would be satisfying if this website would actually become the centre of knowledge about the connections of Jan van Doesborch to the wider book industry of the 16th century. Links to other research will hopefully be an important part of this site.

A website is not a book and that is why I have chosen for a somewhat different, one could say topical, approach. Besides the more general information such as his biography and the description of what he actually printed and published, I will try to focus on themes which clear up his place in the history of book production like the re-use of texts and images; the nine worthies and his relationship with England.

The heart of the website is formed by descriptions of all texts Van Doesborch has, or is supposed to have, published. These are to be found under Publisher’s List and in the Appendix. At the moment most of the descriptions are based on my thesis of 1990 and still in Dutch. In the next years I will translate them and bring them – hopefully with your help – up to date.

Along with my overview of the texts published by Van Doesborch I will publish also all the woodcuts which in his texts occur. In 1894 Robert Proctor published a book on Jan van Doesborgh in which he offered a good description of the images in a lot of Jan van Doesborch’s publications. In the forthcoming years this list will be completed by a description of the images in the texts Proctor didn’t know or couldn’t lay his hand on.

References can be found in the Bibliography which will also contain the titles to which is referred in the descriptions of the texts in the Appendix.

At the moment there are still a lot of blank pages. In fact you could say that maybe apart from chapter 1,  2.1-2.6, 3.1, 3.7 and the appendix (apart from the first section mostly still in Dutch)  all the paragraphs need to be written or rewritten.  And even those who are ‘readable ‘are certainly not definitive.  Who was it who sang  ‘If  I only had time, only time…

There are a few other remarks to make. Within the text I use the terms publisher and printer mostly as synonyms. Of course they are not, but Jan van Doesborch certainly was both and it is mostly impossible in his case to divide these activities. Secondly I use print and edition as synonyms, which they aren’t. Thirdly I use the word ‘ list’ as a translation for the Dutch word ‘ fonds’ : all the works published by a publishing house.

Other goals of this website are to improve my English, to share knowledge with others. Please feel free to correct my English, help me with my translation or by sending updates, add information and to discuss viewpoints to make this website a true source of reliable information. E-mail me on janvandoesborch@xs4all.nl. This website will be under construction as long as there are people interested in book history.

Since I first started this website I found out that it is far to ambitious for me. Therefore I decided to change my strategy. I will focus on the appendix in which I will try to gather all illustrations from Van Doesborch-editions in order to make an overview for Van Doesborch like Ina Kok did for the fifteenth century: Ina Kok, Woodcuts of the Netherlands. Leiden 2013. 4 vol. Seperately I will publish on individual texts connected to Van Doesborch.

Piet Franssen

1.2 The life of Jan van Doesborch

His life
About the life of Jan van Doesborch little is known with certainty. The information given by the Dictionnaire  of Rouzet (1975, p. 56-57) gives a sketch of his life, but presents a lot of possibilities as facts. Her summary stays important because of the extensive literature review given. Recently Renaud Adam gave an update ^[1]. Traditionally it is believed that Jan van Doesborch originates from Doesburg near Arnhem, but this is not certain and actually not very probable. Not only near Arnhem but also in the Rhine-area is a town called Duisburg:^[2], furthermore a town with the same name is located near Leuven in Belgium. Actually, the most probable candidate is not a town but a neighbourhood of the Dutch town Ede-Wageningen also called Doesburg.^[3] The fact that Jan van Doesborch moved to Utrecht around 1530/31 and took his residence at the same address as the Utrecht-based printer Jan Berntsz makes it probable that he actually derived from this township Doesburg which is only about twenty kilometre away from Utrecht and that he ‘went home’. Moreover, Pleij (2011, p. 232) even sees Berntsz. as the son in law of Van Doesborch.

In the archives we first meet Van Doesborch in 1508 when he enters the Antwerp guild of Saint Luke as a `verlichtere’ illuminator. This means that he was a professional illustrator, probably an expert in woodcutting<sup>[4]</sup>. In 1515 the exclusive right (octrooi) is given to him by the Council of Brabant to print new books in the land of Brabant and Overmaze (across the river Maas) `om te moigen printen nieuwe wercken in de landen van Brabant ende van Overmaze’, but he is obliged to show his editions to the priest of the parish of Our Blessed Mary and the city-authorities.^[5] Although Van Doesborch is the first printer, that we know of, confronted with this obligation, we can assume that it is not exclusively directed to Van Doesborch. That Van Doesborch is a respected citizen of Antwerp is proven by some archival evidence. The first fact that dates from the 10th January 1516 (new date system 1517) says that Van Doesborch sells his building at the Achterstraat to a butcher called Aert van Breen.^[6] Also on the 20th of march 1519*(new date system 1520) the second instance we see Van Doesborch appearing in the archives when `Jan van Dousborch boeckprintere oppidanus’ demands through the juridicial procureur Olivier Janssz van Kel two pounds great Flemish (‘ij pond groten vlaams’) from Mathijs Eelen, a bookseller in Middelburg `Mathijs Eelen boeckvercoopere tot Middelborch’ which he owes him because of some books, which is proved by a handwritten receipt of Mathijs (`ter saken van zekere boecken blykende by des selfs Mathijs hantgescrifte daer af sijnde quitandus’).<sup>[7]</sup> Here we find a clear proof of Jan van Doesborchs activity as a bookseller and maybe a first clue that, via Middelburg, Van Doesborchs books were send to England. In 1521 he – together with the bookbinder Jan Gast and the clothpainter Jan de Bruyne – becomes guardian (momboor / voogd) of `gheertruyden van breen aertsdochter’, the daughter of the man to whom he sold his house in 1517.^[8] Somewhat earlier he also became guardian of the daughter of the former Frederick Guydenere ‘wijlen frederick guydenere’.^[9] But Jan van Doesborch was not only active in the Low Countries. In 1523 his name appears as a taxpayer on the Subsidy Rolls, the tax rolls of the London parish of St. Martin in the Fields. From the description ‘De Johanne van Dwysborow, extraneo, pro xls per annum ijs’ it is obvious that he stayed in London at least long enough to start paying taxes. Hill-Zenk discusses this record thoroughly and assumes that Van Doesborch – if it was not anybody else with the same name – only had a very small business at that time.^[10] Probably he lived somewhere near Saint Pauls church as this was an important street for foreign printers. Moreover, there is some circumstantial evidence that Jan van Doesborch knew London. In a Dutch text called Dat bedroch der vrouwen [Utrecht, Jan Berntsz. c. 1532] but already published earlier by Van Doesborch and translated in English as The deceyte of women, we find a story about a adulterous wife. After the story is told, the text states that the same thing happened in London in the short Southwark near the abbey of Saint Salvator (‘Dies ghelijcs is ooc gheschiet tot London in Engeland int corte zuytwerck by die abdie van Sint Salvators van eenen Lombaert ende eens coopmans wijf.’)[J3recto] Then the archives are silent for quiet a long time until he appears in the accounts of the Buurkerk in Utrecht. In 1536 he appears to have died and buried.^[11] These are all the existing facts known about his live and death.

Where he lived
For more information about Van Doesborch we have to depend on the books he published. After 1501, and probably as soon as 1502, he took over the printing press and publishing house of the widow of Roland van den Dorpe. The last book she printed was from 1501, so she only worked for a year after the death of her husband, of whom we don’t know any publications dated later than 1500. It is very plausible that Jan van Doesborch already worked for Roland van den Dorpe and that he had learned the trade of him and that he actually was the most important person in the company at the time Roland van den Dorpe died. It can be assumed that the widow leaned very much on his expertise. Maybe he even took over the company after he married her.^[12]

It is however clear that he, in any case, took over the inventory of Van den Dorpe. Not only does he use the same printing type, but he also uses in different forms the old device of Van den Dorpe.^[13] Furthermore he makes reprints of some of the books which belonged to the list van Van den Dorpe and his own titles he abundantly illustrates with woodcuts from Van den Dorpe’s office.^[14] On top of that comes the fact that Van Doesborch in the first years uses the same address as Van den Dorpe, who worked at ‘the iron ballance’ (`aen dyseren waghe’). The fact that he was able to run a printing company somewhat after 1500 and that he died in 1536 makes it credible that Van Doesborch must have been born between 1470-1480.

The colophons in his books offer another possibility to follow Van Doesborch. The books printed with the adress `aen dyseren waghe’ or in English `by the iron ballance’ must have been printed in the first part of his career. And this phase ends shortly after 1507. The building `aen dyseren waghe’ was situated in the north of Antwerp at the corner of the Lange Nieuwestraat and the St. Jacobsstraat. Shortly after 1507 the balance is moved and the adress’by the iron ballaunce’ would be very confusing.<sup>[15]</sup> At that moment Van Doesborch needed to choose another reference to his printing company and bookshop. Whether he actually moved or that he thought his company to be well established enough and just changed the address, we don’t know. However it is clear that Van Doesborch in december 1508 for Die reyse van Lissebone (NK 1800) uses a new printing device.<sup>[16]</sup> The first dated book he printed with a new address `dwellynge besyde the Camerporte’ is regrettably only of 1518: Frederyke of Jennen (NK 3904), but also Dat regiment der ghesontheyt (NK 4397) dated by Nijhoff-Kronenberg around 1510, already has a similar adress `op dye Lombaerde veste by die camerporte’.<sup>[17]</sup> So probably somewhere between 1508 and 1518 Van Doesborch did change his address or moved to another location, and probably the date is closer to 1508 than to 1518. In 1521 his address underwent some changes again. Van Jason ende Hercules (NK 3164 I) is printed `op dye lombaerde veste’, while Die historie van den stercken ridder Hercules (NK 3164 II) on the Lombards vestige in the Eagle [so Saint John] of the four Evangelists  (`op de Lombaerde veste in den Aren van die vier evangelisten’).<sup>[18]</sup> Probably the different versions of ‘the Lombards’ are the same address. The adjustment ‘near the camerporte’ is only to be found in the English editions of Frederyke of Jennen, Mary of Nemmegen (NK 3905) en Virgilius (NK 4052), where a more specific address would make little sense. Also Van Brabant die excellente cronike (NK 654-56) dated June 1530 is still printed `op die Lombaerde veste’. A more substantial change of location comes shortly after. Van Doesborch appears to have moved to Utrecht. Der vrouwen natuere ende complexie (NK 2184) from around 1531 is printed ‘ in the town of Utrecht near the Cathedral in the golden lion (`in de stadt van Utrecht bi den Doem in den gulden leeuwe’) the same address as the Utrecht printer Jan Berntsz uses around that time.

Van Doesborchs printer devices
During his life Van Doesborch made use of a limited number of devices by which his editions could be recognized and dated. Until 1508 he uses the two printing devices connected to the old publishing house of Roland van den Dorpe. They depict the knight Roland, one of the important vassals of Charles the Great, who blows on his horn. It is clear that this device is used because of the similar first name. After those he only used two other devices, both depicting lady fortune. From 1508 onwards he uses the `Vrou Avontuere’-printer device.<sup>[19]</sup> It is the depiction of the allegorical person ‘Adventure’ accompanied by ‘Good Luck’ and ‘Bad Luck’. This device is combined with the Greek phrase `Gnothochyauton’ (Gnauthiseauton) which according to the Den groten herbarius (NK 3145) from 1532 can be translated as `Nosce te ipsum Bekendt u selven’ which means ‘Know Yourself’. This printer device appears between 1508 en 1532 in different stages, so that it can be used as a guide for a relative date for the non-dated productions of Van Doesborch. The picture is inspired by the woodcut from the Dutch translation of La danse aux aveugles from Pierre Michault, Van den drie blinde danssen printed by Gheraert Leeu around 1482 in Gouda. In 1532 Van Doesborch starts to use an equivalent of the `Vrou Avontuere’-printing device. In the centre stands Fortune with her wheel of fortune and an arrow, while next to her ‘Good Luck’ throws money and on the other side ‘Bad Luck’ throws stones and bulbs. Kronenberg thinks that this new form of is a representation in Renaissance style of the Gothic `Vrou Avontuere’-device and she believes, based on later editions of the text, that this woodcut is first used for the Van Doesborch edition of Thuys der fortunen ende dat huys der doot (NK 1150) from 1518, of which the only surviving copy unfortunately lacks the titlepage.^[20] After those he only used two other devices, both depicting lady fortune. She doesn’t explain why Van Doesborch, after that first publication in 1518, only started to use it again in 532 as his device. In my opinion it is more logical to assume that the old device was worn out through the years and could not be used anymore, or even wasn’t in the possession of Van Doesborch anymore. I think this makes sense because the theme of the device didn’t change itself. Van Doesborch thus did not seem tired of the theme, only unable to use his old device. All in all, it shows that life as an adventure was a theme which appealed to Van Doesborch very much. Something we will encounter again later in his publications.

2.1 Publishers list I

Publishers list of Jan van Doesborch according to NK 1923-1971 (Franssen 1990, [15-16])

Between 1923 and 1971 Wouter Nijhoff in cooperation with Maria Kronenberg published their Nederlandsche Bibliographie 1500-1540. This bibliography covers the whole active publishing career of Jan van Doesborch. So all the texts he printed and published are described in their Bibliography. In the forthcoming paragraphs and chapters this list will be discussed and finally in chapter 3.7 a new list will be presented.

• (after 1501). Joh. Paltz, De conception beata virginis. 8°. 1671.
• 1504. Historie van Buevijne van Austoen. 2°. 1085.
• (c. 1504?). Legenda virginis et martyris Dympne. 4°. 4252.
• (z.j.? c. 1505) Vijfthien vreesselijke tekenen. 4°. 1975.
• (c. 1505?). The fifteen tokens. 4°. 2047.
• (c. 1506?). Van Pape Jans landen. 4°. 1675.
• (z.j.? c. 1507?). (John Stanbridge? Short Latin grammar in English). 4°. 4282.
• (c. 1507?). (Americus Vespuccius), Van der nieuwer werelt. 4°. 2154.
• 1508 Dec. Die reyse van Lissebone. 4°. 1800.
• (c. 1509?). Long accidence. 4°. 1.
• (c. 1510?). (John Stanbridge?), Os, facies, mentum. 4°. 1656.
• (c. 1510?). Dat Regiment der ghesontheyt. 4°. 4397.
• (z.j.? c. 1510-1515?). Distructie van Troyen. 2°. 4137.
• (z.j.? c. 1510-1515?). *Gest of Robyn Hode. 4°. 3080.
• 1512 Oct. Die (…) cronijke van Brabant, Hollant, Seelant, Vlaenderen. 2°. 652.
• (1515). *Gasp. Laet de Borchloeni, Pronosticacion of the yere 1516. 4°. 1303.
• (c.,.1515?). Short accidence. 4°. 2.
• (z.j.? c. 1515?). Aeneas Sylvius, (History of Eurealus and Lucresia). 4°. 2240.
• (z.j.? c. 1515?). Van den ghedinghe tusschen eenen coopman ende eenen jode. 4°. 3063
• (z.j.? c. 1515-1520?). *(Historie van den ridder mester swane). 4°. 3172.
• 1516 begining July. Van Venusjanckers ende haer bedrijven (Tghevecht van minnen). 4°. 2115
• 1517 Mei. Den oorspronck onser salicheyt. 2°. 1628.
• (1517 after Nov.). Causes that be proponed … in a consultacyon of a journey to be made … agaynst the Turkes. 4°. 0279.
• (z.j.? c. 1517). (Van Floris ende Blancefleur). 4°. 3160.
• 1518 7 Febr. Thuys der fortunen ende dat huys der doot. 4°. 1150.
• 1518. Die ( … ) cronyke van Brabant, Vlaenderen, Hollant, Zeelant. 2°. 653.
• 1518. Story of Lorde Frederyke of Jennen. 4°. 3904.
• (1518). Barth. de Clereville, Copye of the letter etc. 4°. 2677.
• (1518?). Of the lyfe of Virgilius and of his deth, etc. 4°. 4052.
• (c. 1518?). Story of Mary of Nemmegen. 4°. 3905.
• (z.j.? c. 1518-1519?). Die bibele int Corte. 4°. 4424.
• (c. 1519?). (Howleglas). 4°. 1144.
• 1520 5 Mei. Der dieren palleys. 2°. 1667.
• (c. 1520). De mondo novo et figura noni praecepti. 1o. 3541.
• (z.j.? c. 1520?). *(Gedicht tot lof van het vroeg trouwen). 4°. 3059.
• (c. 1520?) Of the newe landes, etc. 4°. 1311.
• (after 1520). The wonderfulle shape. 2°. 1901.
• (z.j.? after 1520?). (The parson of Kalenborowe). 4°. 3676.
• 1520-1521. *Rich. Arnold, Chronicle or customs of London. *051.
• 1521 8 Nov.-12 Dec. Historien van Jason ende van Hercules. 2°. 3164.
• 1522 1 April. Warachtighe pronosticatie ende prophecien … totten jare 1524. 4°. 4452.
• 1524. *(Gasp. Laet de Borchloen?), Pronosticatie voor (1524 of 1525?). *01327.
• 1528 25 Juni. Der .ix. quaesten warachtighe historien. 4°. 1774.
• 1528 10 Juli. (Colijn Caillieu), Tdal sonder wederkeeren. 4°. 1519.
• (c. 1529?). Refreynen. langw. 4°. 1784.
• 1530 Juni. Van Brabant die excellente cronike. 2°. 654. 1530 Juni.
• a Van Brabant die excellente cronike. 2°. 655. 1530 Juni.
• b Van Brabant die excellente cronike. 2°. 656.
• 1530 Juni. (Cornelius Aurelius), Cronycke van Hollandt, Zeeland, ende Vrieslant,
• Continuation-1530. 2o. 614.II.
• (c. 1530?). *Dialoges of creaturen moralysed. 4°. 2774.
• *Joh. Holt, Lac puerorum. *0634
• *Kamintus episc. Arusiensis, A boke on the pestilence. 4°. 1261.
• *On the pestilence. *0970.
• *Valuacion of golde and silver. 8°. *01193
• *Valuacyon of golde and sylver of 1499. 8°. 2105.

• (end of 1531). Der vrouwen natuere ende complexie. 4°. 2184.
• 1532 18 Jan. Den groten herbarius. 2°. 3145.

a = voor Michiel Hillen van Hoochstraten te Antwerpen b = voor Henrick Peetersen van Middelburch te Antwerpen c = te koop op S. Paul’s churchyard te Londen.

* = Text  doubtfull

2.10 Jan van Doesborch and his relationship with other printers

[UNDER CONSTRUCTION]

Besides his relationship with Roland van den Dorpe and Jan Berntsz it is obvious that Van Doesborch had an international orientation. Mostly he publishes French, German, English; at home-rederijkers- Willem Vorsterman? via England??
A simple start of the research are the sources he used for his books. although we must realize that Van Doesborch probably mostly got his books through an agent and that he probably only had closer contacts with other Antwerp printers . His first book, the latin text of Johannes Paltsz with a addendum of Nicolaus Aqualonga was a reprint from a edition printed in Cologne.
through agents
Hill Zenk Dorne Lubeck

5.2 Van Engeland naar Nederland

Ook de invloed van Engelse drukkers op het fonds van Neder¬landse drukkers lijkt in de periode 1500-1535 vrij gering te zijn ge¬weest. Tot nog toe is in de oudere litera¬tuur slechts gewezen op drie teksten: A mery geste of the frere and the boye (NSTC 14522) ver¬taald als Van den jongen geheeten Jacke (NK 1087), Jan van Bever¬ley (NK 1088) en Van den .x. Esels.
Van Jacke zijn verschillende drukken uit de zestiende en zeven¬tiende eeuw overgele¬verd, waarvan de oudste gedrukt is door Michiel Hillen van Hooch¬straten te Antwer¬pen in 1528. Deze druk wordt echter door G.J. Boekenoogen op basis van talrijke betere lezin¬gen in jongere drukken niet als de oudste Nederlandse druk ge¬zien . Ook betwij¬felt hij of de overgeleverde Engelse druk van Wynkyn de Worde uit c. 1510 aan de basis van de vertaling heeft gelegen, omdat er verschillen zijn tussen deze druk en het Engel¬se gedicht uit een 15de-eeuws hand¬schrift .
De Historie van Jan van Beverley vormt een probleem. De tekst is overgele¬verd in verschillende drukken uit de zestiende eeuw en uit later tijd. De oudst overge¬leverde is gedrukt door Thomas van der Noot rond 1512, maar ook voor deze tekst geldt dat er waar¬schijnlijk nog een oudere versie in handschrift of in druk ge¬weest moet zijn . Van de tekst is geen Engelse versie bewaard gebleven, maar een heilige van die naam heeft wel degelijk in Engeland be¬staan. Echter, niets uit zijn leven sluit aan bij het in deze tekst verhaal¬de . Dirc Potter was al met deze Jan en de ge¬schiedenis zoals die in 1512 wordt verteld bekend, want hij zegt in zijn Blome der doech¬den:

Dat machmen wel mercken bij Johan heremijt, als hij kiesen soude een van drien sonden te doen.

Ook in de Franse letterkunde komen we het verhaal tegen en wel in De l’hermite que le diable trompa en het 14e eeuwse spel van Saint Jean le Paulu . Het is dus waar¬schijnlijk dat we de toe¬voeging van de naam Jan van Beverley moeten zien als een poging om de tekst te historise¬ren en daardoor geloof¬waardiger te maken. Het blijft echter dan toch nog de vraag wie voor de keuze van juist deze naam verant¬woor¬delijk is. Of er ooit een Engelse versie van de tekst bestaan heeft, blijft daarbij zeer de vraag.
De tekst Van den .x. esels is, zoals de drukker expliciet stelt aan het begin van zijn verhaal over de tiende ezel, vertaald uit het Engels:

Nae dyen dat ick mynen boeck ghetranslateert hadde / vvt den Engel¬schen in Duytscher spraken .

Zoals hierboven aannemelijk is gemaakt, mogen we veronderstellen dat de tekst rond 1531 in Utrecht door Jan van Does¬borch is ge¬drukt . Nu wil het geval dat van de tekst in Engeland geen spoor te vinden is en dat de Nederlandse tekst ook slechts is overgeleverd in twee jongere drukken. Daarentegen bestaat er wel een Duitse lied¬tekst uit de vijf¬tiende eeuw Von den neun eseln die volgens Van Elslan¬der ten grond¬slag kan hebben gelegen aan de Engelse tekst . Nu moet men natuur¬lijk voorzich¬tig zijn met het wantrou¬wen van wat er feitelijk gedrukt staat, maar ik vraag mij af of het niet moge¬lijk is, dat in de druk van circa 1531 in plaats van het hierboven geciteerde iets stond als `nadat ik mijn boek vertaald had uit het Nederlands in de Engelse taal’.
Welke indruk zou die tekst op de herdrukker gemaakt hebben? Zal deze opmerking – vanuit de optiek van Van Doesborch heel van¬zelf¬spre¬kend – niet heel vreemd op de herdruk¬kers zijn overgeko¬men? Het feit dat zowel de druk van 1558 als die van 1580 dezelf¬de tekst hebben, maakt de veronderstelling niet geloof¬waardiger. Het is moge¬lijk dat de Nederlandse tekst terug¬gaat op een Engel¬se tekst, die op zijn beurt weer op de Duitse tekst is geba¬seerd , maar gezien het tra¬ject dat Duitse teksten als Ulenspiegel, Bruder Rausch en Der pfarrer vom Kalenberg afleggen, zou dit zeer uitzon¬derlijk zijn.
Toch zijn er enige aanwijzingen die in de richting van een enigszins inten¬sie¬ver wederzijds contact tussen Engelse en Neder¬landse drukkers en met name tussen Wyn¬kyn de Worde en Van Does¬borch wij¬zen. P.N.G. Pesch heeft recentelijk aannemelijk ge¬maakt dat het fragment van de prozatekst van Merlijn, die vermoedelijk tussen 1534 en 1544 door Simon Cock te Antwer¬pen is gedrukt, teruggaat op de door Wynkyn de Worde in 1510 gedrukte verstekst A lytel treatyse of the byrth and prophecye of Mar¬lyn . In dit verband is het van grote beteke¬nis dat L. Geeraedts naar aanlei¬ding van de houtsnede bij het tweede hoofdstuk in de Nederlandse Uilen¬spie¬gel¬tekst – dat ten op¬zichte van de Hoogduit¬se tekst is toegevoegd – constateert dat de houtsnede hoort bij de Merlijn-tekst! Deze oudste Nederland¬se Uilen¬spiegeltekst is, zoals hierbo¬ven is beargu¬menteerd, met stellige zeker¬heid tussen 1511 en 1516 bij Jan van Doesborch ver¬schenen. Bovendien komen de hout¬sneden in het overge¬le¬verde Mer¬lijn-fragment – door Pesch bij zijn artikel afge¬drukt – ook voor in teksten beho¬rend tot het fonds van Van Does¬borch en het is dus verleide¬lijk om aan Van Does¬borch te denken als eerste drukker van de Nederlandse Merlijn-tekst. Hiervoor pleit ook dat het overgele¬verde fragment van de Merlijn-tekst bestaat uit een mengeling van proza en verzen. Deze verzen hebben geen equiva¬lent in de Engelse tekst en zijn dus bewust toege¬voegd en ook in andere teksten die tot het fonds van Van Does¬borch beho¬ren, worden verzen toege¬voegd .
In 1528 drukt Jan van Doesborch Der .ix. quaesten. Een van die negen slechte mannen is volgens de tekst Moham¬med en als een van de kenmerken van de slecht¬heid van het Islami¬tische geloof wordt gesteld dat hun symbool niet het kruis, maar het zwaard is. Dit wordt in de tekst geïllustreerd met een hout¬snede. Eenzelf¬de hout¬snede komen we ook bij Wynkyn de Worde tegen . Rond 1515 drukt hij A lytell treatyse of the turkes lawe called Alcaron. And also it speketh of Machamet the Nygro¬man¬cer, waarin een visie op de koran wordt gepresenteerd. De tweede in de Engelse tekst voorko¬mende houtsnede, komen we tegen in Van den leven ende voer¬ganc des alder¬boesten ende quaetsten antekerst . Niet alleen de hout¬snede in Der .ix. quaesten, maar ook de tekst vertoont over¬eenkomst met de Engelse tekst. Naast het onderwerp – Mohammed en zijn wet – stemt de inhoud op een aantal plaatsen overeen, overigens zonder dat de ene tekst een vertaling van de andere is. Moge¬lijk gaan ze beide terug op een gemeen¬schappe¬lijke bron.
Zoals gezegd herdrukt Jan Berntsz in 1538 de uitgave van Den groten herbari¬us van Jan van Doesborch uit 1532 onder toevoe¬ging van een nieuw traktaatje:

Hier beghint een nyeuwe ende zeer schoon ende profijtelijck plant¬boecxken van menigerley plantinghen ende potinghen der boomen met veel schoon leeringen van die natuere der boomen ende haer¬der vruch¬ten

Dit werkje is al sinds het begin van de zestiende eeuw in het Engel¬se taalgebied bekend. Een deel van de tekst komt voor in Arnold’s Chroni¬cle als:

The crafte of graffyng and plantyng of tryes and alteryn¬g of frutys as well in colour as in taste.

De tekst is echter rond 1520 al als zelfstandige uitgave gedrukt door Wynkyn de Worde . Ook in Nederland is de tekst apart uitgegeven, zoals de druk van Jan II van Ghelen uit 1556 be¬wijst. De houtsnede waarmee de tekst in de editie uit 1538 van Jan Berntsz van Den groten herbari¬us begint en waarop twee mannen zijn afge¬beeld die bomen planten, komt ook al voor in Van Doesborchs editie van Virgili¬us uit circa 1518 . Mijn vermoeden dat de tekst zoals die voor¬komt in Den groten herbarius al vóór 1538 is gedrukt, wordt onafhan¬kelijk van mij gedeeld door W.L. Braek¬man .
Rond 1519 drukt Wynkyn de Worde The byrthe and lyfe of the Ante¬chryst (NSTC 670) een tekst die zeer nauw met het eerste deel van Van den leven ende voerganc des alderboesten ende quaetsten ante¬kerst samen¬hangt en waarvan hierboven al is geopperd dat Van Does¬borch deze heeft gedrukt. De tekst van De Worde bestaat uit het eerste deel van de Antekerst-tekst in een enigs¬zins uitge¬brei¬dere vorm plus een zeer korte opsomming van de vijftien tekens. Vrij¬wel alle houtsneden in de Engelse tekst komen ook in het eerste deel van de Ante¬kerst-tekst voor.
Hodnett en in zijn navolging J.M. Ricke nemen aan dat de oudste druk van de Engelse tekst al rond 1505 moet zijn verschenen, gezien het feit dat dertien houtsne¬den uit de tekst ook voorkomen in de druk van The crafte to live well and die well van De Worde uit dat jaar. Of de veronder¬stelde druk van de tekst door Van Does¬borch op de Engel¬se druk teruggaat of andersom, valt niet uit te maken . Van den leven ende voerganc van den alderboesten ante¬kerst is een combi¬na¬tie van de door Van Does¬borch gedrukte Vijf¬thien vreesse¬lijke tekenen en een Neder¬landse versie van The byrthe and lyfe of the Ante¬chryst (NSTC 670), vermoede¬lijk door Van Doesborch vóór 1517 en waar¬schijn¬lijk al rond 1504 ge¬drukt .
R.J. Resoort maakt in zijn inleiding tot de teksteditie van Ro¬brecht de duyvel (Ant¬wer¬pen, Michiel Hillen van Hoochstra¬ten 1516), melding van de nauwe samen¬hang die bestaat tussen deze Nederland¬se editie en de Engelse editie The lyf of Robert the de¬vyll van Wynkyn de Worde uit c. 1502 tegen¬over de oudere Franse edities van La vie du terrible Robert le dyable. Op basis van de volgende – inderdaad overtui¬gende tekstvergelijking – veron¬der¬stelt hij als bewerkings¬rich¬ting Frans > Nederlands > Engels:

courte ouverte a vernon sur seine
open hof in een stadt geheeten averne opter seyne
open house in a town which was called Naverne [upon the seyne]

Resoort geeft hierbij als commentaar dat de – vooral voor een buiten¬lander – ondoor¬zich¬tige woordscheidingen een verbastering van de onbekende stadsnaam in de hand hebben gewerkt . Echter een nadere vergelijking tussen F uit 1497 , E uit circa 1502 en N uit 1516 wijst uit dat hoewel E en N in verreweg de meeste gevallen met elkaar overeenstemmen tegenover F er ook plaat¬sen zijn aan te wijzen, waarin N afwijkt ten opzichte van F en E en waar E afwijkt ten opzichte van F en N !. De conclusie moet zijn dat er een oudere editie van E of van N heeft bestaan. Ten aan¬zien van de overgele¬verde tek¬sten kan gesteld worden dat E in tek¬stueel opzicht vaker dichter bij F staat dan N. Opmerkelijk in dit verband is dat F 1496, F 1497, N 1516 en E uit circa 1517 (ook door Wynkyn de Worde ge¬drukt) allemaal slechts een houtsnede op de titelpagina hebben, terwijl E c. 1502 in totaal zeven houtsneden heeft. W. Floegel heeft op basis van een tekstvergelijking van de hoofd¬stukti¬tels van de Fran¬se, Engelse en Nederlandse drukken van de Historie van den ridder metter swane iets derge¬lijks geconsta¬teerd. Hij stelt vast dat de Neder¬landse vertaling geba¬seerd is op een Franse tekst, waarbij de vertaler-bewerker ook gebruik heeft gemaakt van de Engelse tekst . Debaene meent daarente¬gen dat de druk van Van Doesborch welis¬waar op een Franse bron teruggaat, maar dat de vertaler van de Engelse tekst ook gebruik heeft gemaakt van de Neder¬landse tekst . Beide zienswij¬zen hebben iets onge¬makke¬lijks, want waarom zou een vertaler zich op twee teksten base¬ren, terwijl het slechts om verschil¬len van onderge¬schikt belang gaat? Het is duidelijk dat de Nederlandse tekst overeen¬kom¬sten vertoont met de Engelse én met de Franse tekst. Inderdaad is het niet gemak¬kelijk om een sluitende én elegante oplos¬sing te geven, want de feiten lijken met elkaar in tegenspraak. De voor¬naamste conclusies van Floe¬gel zijn:

-N en E hebben enkel de Helias-sage, terwijl F ook het ver¬haal over God¬fried van Bouil¬lon bevat
-N en F hebben ieder 43 hoofdstukken en stemmen voor wat be¬treft de kappittelin¬deling ten opzichte van E meer overeen
-Waar de titels van de hoofdstukken afwijken, komt N nu eens overeen met de lezing van F en dan weer met de lezing van E
-Het slot van de tekst met de verwijzing naar de Histo¬rie van Godfried van Bouillon hebben N en E gemeen ten opzichte van F

Debaene merkt ten aanzien van het derde argument terecht op dat van de vijf door Floegel genoemde voorbeelden slechts het tweede een afdoende overeen¬komst tussen het N1651 en E1512 ten opzichte van het Frans laat zien:

F1499Comment le roy Oriant donna son royaulme a son filz helyas du quel il le fist a honneur couron¬ner. Et puis luy ottroya daler prendre sa mere matabrune dedans Mau¬bruy¬ant. (d1v.)
E1550How kinge Oriant gave his realme to his sonne Helias, where¬of he made to crowne him kynge honourably and than gave him leve to go take his mother Matabrun in the castell of Maubruyant, and there he brente her in a great fyre.'(p. 746) [curs. PF] N165Hoe coninck Oriant sijn rijck over gaf sijnen sone Helias, die hy dede croonen (p.56)
Hoe coninck Helias tslot be¬stormde daer Matab¬rune zijn groot¬emoe¬der in was, ende hoe hyse dede verbar¬nen.'(p. 57) [curs. PF] .

Het is duidelijk dat de Neder¬landse tekst nu weer met de Franse, dan weer met de Engelse tekst overeenstemt. De conclu¬sie van Floegel en Debaene acht ik echter niet waarschijnlijk. Mijn visie is, dat de Nederland¬se tekst teruggaat op een niet overgele¬ver¬de Engel¬se tekst, mogelijk in druk, maar mogelijk ook in hand¬schrift! Mijn argu¬mentatie komt op het volgende neer. Floegels bewijs voor de priori¬teit van het Engelse druk van Helyas, knyght of the swanne ten opzichte van de Neder¬landse druk vloeit vooral voort uit de aanhef van de Engelse tekst: Here begyn¬neth the hystory of the noble Helyas knyght of the swanne, newly translated out of the frensshe into englysshe at thynstyga¬cyon of the puyssant Duke of Buckyng¬ham. Vast staat dus dat de Engelse druk vertaald is uit het Frans en dat het een zeer nauwkeu¬rige vertaling betreft van een Engelse `franco¬fiel’ die met name bekend is: Robert Cop¬land. Van Robert Copland, die ook druk¬ker was, is bekend dat hij meer vertalingen uit het Frans heeft ver¬zorgd en we mogen de verklaring dat de tekst uit het Frans vertaald is, serieus nemen. Schlauch be¬schrijft de vertaling van Copland als volgt:

Copland’s fidelity to his source went so far as to produce many Galli¬cisms in word order and syntactic constructions. He also took over occasional flowery adornments of rhetoric anticipating Lyly’s extrava¬gances.

Deze Engelse vertaling is dus heel getrouw en nauwkeurig. Zoals blijkt uit het frag¬ment van de oudste Nederlandse druk (hierna NvD) is de Nederlandse tekst niet alleen enigszins bekort, de vertaling zelf is ook veel losser. Ook het feit dat de Franse en de Engelse tekst dezelfde prozatekst hebben op de plaats waar het Nederlandse frag¬ment een refrein heeft, sluit de bewerkingsrich¬ting F > N > E uit. Uit het feit dat de Nederlandse tekst dan weer overeenkomsten vertoont met de Franse tekst en dan weer met de Engelse tekst wordt duidelijk dat er een intermedi¬air moet hebben bestaan. Er zijn in principe drie mogelijkhe¬den:

1) F > *F > E 2) F > *N > E 3) F > *E > E
\ > N \ > N \ > N

Tegen de eerste optie spreekt dat van de Franse tekst alleen `lan¬ge’ versies zijn overgeleverd, te weten drukken van 1499, 1504 en 1523, die inhoudelijk bijna geen verschillen ten opzichte van elkaar vertonen . De Franse tekst *F zou dus alleen het Heliasver¬haal hebben omvat, terwijl er een verandering in het aantal en de inhoud van de hoofd¬stuktitels zou hebben plaatsge¬vonden. Onafhanke¬lijk van elkaar zouden E en N een beslissing hebben genomen om deze tekst te ver¬talen. Dit lijkt zeer onwaar¬schijn¬lijk.
Tegen de tweede optie spreekt dat E niet alleen volgens de titelpagina, maar ook daadwerke¬lijk teruggaat op een Franse tekst. Om de ver¬schil¬len tussen F en E te verklaren, moeten we dan aannemen dat *N qua woordge¬bruik in zeer sterke mate verschilde van NvD en de overgele¬verde Nederlandse drukken en een soort franco¬fiele verta¬ling was; echter met wijzigingen in de hoofd¬stukin¬deling, met verande¬ringen in de hoofdstuk¬titels en zonder refreinen.
Dat de derde optie, de veronderstelling dat er een *E bestaan heeft, de meest ele¬gante oplossing is, blijkt uit het feit dat de verande¬rin¬gen die noodzakelijk zijn om van E de bron van N te maken, in feite vrij gering zijn. De voornaamste oorzaak van de twijfel van Floegel en Debaene omtrent de bron van N is gele¬gen in het feit, dat F en N bijna evenveel hoofdstuk¬ken hebben ten opzichte van E. Echter bij nadere beschouwing is deze overeenstemming tussen F en de druk van Cornelis Dircsz Cool uit 1651 een stuk minder overtui¬gend dan het lijkt. N1651 heeft immers zelf ook wijzigin¬gen aange¬bracht in de hoofdstukindeling, zodat het totaal van de hoofd¬stuk¬ken weliswaar bijna gelijk is, maar de hoofdstuk¬ken zelf níet parallel lopen .
We zien dat E inderdaad meer hoofdstukken heeft, maar dit heeft vrijwel geen tekstuele conse¬quenties. E 7+8 wordt gerepresenteerd door N 5; E12-13 door N 8; E 28+29 door N 21. Ook zien we dat N1651 de indeling van E1512 volgt bij hoofdstuk E 33 (N 25). Om N1651 te kunnen laten terug¬gaan op *E moeten we veron¬derstel¬len dat *E minder hoofd¬stuk¬titels had dan E. Het is nu binnen deze con¬tekst opvallend dat E1512 op liefst negen plaatsen hoofd¬stuk¬titels invoegt, waar F1499 sierka¬pita¬len heeft . Wellicht heeft de legger van E1512 (en dus de bron van N) deze kapitalen overge¬nomen, maar vond de bewerker van *E de hoofdstuk¬ken te lang en heeft hij de kapitalen aangegre¬pen als plaats voor een nieuwe hoofdstuktitel. Slechts voor E 10 is geen verklaring te vinden. Er is geen kapitaal in de Franse tekst en geen equiva¬lent in de Neder¬landse tekst. Is dit een late in¬greep?
De split¬sing in N 13,14; N 18,19 en N 30,31 mogen we gerust op het conto van een van de Nederlandse bewerkers schrijven, omdat zowel F als E deze indeling niet volgen.
Voor de derde optie pleit tenslotte ook nog dat de enige houtsne¬de die in het frag¬ment NvD voorkomt ten opzichte van F minder nauwkeurig is dan diezelf¬de houtsnede in E . De houtsnede in de Engelse tekst kan nooit gebaseerd zijn op N, maar N wel op E. We kunnen dus conclude¬ren dat E1512 – afgezien van de hoofd¬stuk¬inde¬ling en enige hoofd¬stuktitels – een letterlijke vertaling van F is. NvD baseert zich op deze *E, maar ook NvD heeft een eigen visie op de lengte van de hoofd¬stukken. Immers, N is een bekorten¬de verta¬ling van *E en de toevoeging van de elf refreinen, die voor een deel geba¬seerd zijn op proza uit *E, maakte soms aanpas¬singen nood¬zake¬lijk.
De verschil¬len tussen *E en E kunnen eventueel worden terug¬ge¬voerd op handelin¬gen, die voortkomen uit het persklaar maken van een hand¬schrift. Daarom ook sluit ik niet uit dat *E, de bron van N en van E, een handschrift was. Deze veronderstel¬ling roept onmid¬dellijk vragen op omtrent de aard van de relatie tussen de drukker van de Engelse tekst, Wynkyn de Worde en Jan van Does¬borch, de ver¬moedelijke drukker van de oudste Nederlandse editie.
Tenslotte wil ik nog wijzen op het feit dat Wynkyn de Worde rond 1520 en dus kort na Van Doesborch een herdruk van diens uitga¬ve van Frederyke of Jennen laat verschijnen, terwijl Wynkyn de Worde even¬eens rond 1520 in Parijs een Franse editie van de tekst over de tovenaar Virgi¬lius laat drukken .
Mij lijkt dat het voorgaande voldoende aanwijzingen bevat om te concluderen dat de relaties tussen Engelse en Nederlandse druk¬kers aan het begin van de zestiende eeuw intensiever zijn dan algemeen wordt verondersteld. Bovendien is er niet uitslui¬tend sprake van een eenrich¬tingsverkeer van de Nederlanden naar Enge¬land, maar blijkt ook de omgekeerde weg wel eens bewandeld te zijn. Voldoen¬de aanwijzin¬gen zijn er volgens mij ook om van een rela¬tie én van een wisselwer¬king tussen Van Doesborch en De Worde te spreken. Bennett somt in zijn fondslijst van Wynkyn de Worde liefst 839 drukken op en de hierboven genoemde teksten vormen slechts een fractie van dit aantal zodat het contact voor Wynkyn de Worde slechts een bijzaak geweest moet zijn. Voor Van Does¬borch is het contact met De Worde ongetwij¬feld belangrijker geweest, zeker als we ook nog denken aan de grammati¬ca’s van Holt en John Stan¬bridge en de La¬tijns-Engelse woordenlijst die zowel Van Doesborch als De Worde drukken. Ook kan ik mij niet aan de indruk onttrekken dat het vooral Van Doesborch is die de Nederlands-Engel¬se rela¬ties in het eerste kwart van de zes¬tiende eeuw op het gebied van de fictio¬nele, de opbouwend-cate¬chetische en de artesteksten beli¬chaamt. (UNDER CONSTRUCTION]

2.2 What Jan van Doesborch didn’t print

[UNDER CONSTRUCTION]

If we look at the uncertain editions which are attributed to Van Doesborch, we see that already Nijhoff-Kronenberg (NK III.3, p. ) claim that they were not pubished by Van Doesborch or that they even didn’t exist. For only biblographical reasons they did put them in a Loss and Gain-list (Winst en Verlies). It concerns the following titles:

NK 051 *Richard Arnold, Chronicle or customs of London. Antwerpen, Jan van Doesborch, 1520-1521 .
NK 01327 *(Gasp. Laet de Borchloen?), Pronosticatie voor (1524 of 1525?).
NK 0970 *On the pestilence
NK 01193 *Valuacion of golde and silver. Translated into English by Lawrence Andrewe. Antwerpen, (Jan van Doesborch?) .

Furthermore the NSTC has proved that NK 0634 actually is *Johannes Holt, Lac puerorum instead of what Nijhoff-Kronenberg wrote: John Stanbridge’s, Short Latin grammar in English. The title has thus to be changed.

But there are other doubtful cases of texts / editions attributed to the press of Van Doesborch. The arguments are based on the use of the printing material: printing types, borders, initials and woodcuts. Besides that the use of English is an important aspect. Actually in some cases this is given as the only reason for attributing the edition to the press of Van Doesborch, as if he were the only printer who published popular texts in English.

It is good to look at an interesting case.In 1894 Proctor was very explicit about the question whether Arnold’s Chronicle had to be excluded from the list of Jan van Doesborch. On page 15 he gives five arguments: ‘In conclusion, it is necessary to mention the reasons which have led me to exclude the so-called Arnold’s Chronicle, which is usually attributed to J. van Doesborgh. There can be little doubt that the attribution is an error. In the first place the date is very suspicious. The last events mentioned in the text are the death of Prince Arthur (12 April, 1502) and the election of sheriffs for the year 19 Henry VII. It is not likely, therefore, that it was printed later than 1503; but the Oorspronck of 1517 is the earliest dated folio printed by J. van Doesborgh. Secondly, the style of printing is different from what we know of J. van Doesborgh’s method. The identity of the large type proves nothing, as it is universal: the difference of the small type used in the marginalia from that used by J. van Doesborgh is a strong argument. The three-line and larger initials are in no case identical with any found in books by our printer, although the smaller initials seem in some instances to correspond with those in the Fifteen Tokens. Leaf-numbering, again, is found in this book, never in any of J. van Doesborgh’s productions, and the presence of several eights in the signatures differs from his practice of making up his folio book in fours and sixes only. Marginalia are here used, but never in any book printed by J. van Doesborgh. The small type used for these marginalia resembles that commonly employed by Govaert Back. It is noticeable that an almanack for 1507 in the Bagford Collection is printed with two types apparently identical with those of Arnold’s Chronicle. This almanack was printed by Adriaen van Berghen, who set up his press in or about the year 1500. An undated edition of Holt’s Lac puerorum, in the colophon of which his name appears as ‘Adriaen of Barrouwe’ shews that he also was a printer of English books.’

The first argument of Proctor is not valid anymore since Jan van Doesborch printed his Buevijne van Austoen in 1504 in folio. The second argument could be valid but there are several books were van Doesborch uses different types only once. The third – initial on A2r. is the same as the one used in Van den vijfthien vresselijcke tekenen from about the same year. Not known to Proctor and not present in the English translation. The fourth and fifth argument seem – as I see it – still valid, but it has to be seen whether they are actually still true and meaningful. There is not yet an overview of all the types Van Doesborch used. In 1923 Kronenberg observed in het edition of the Novo Mondo from around # that he used a smaller type at the end of the text, not known before.^[1] Proctor however doesn’t pay attention to the content. On folio 145 to 171 there are found close together short treatises which partly also re-occur in texts of Van Doesborch: ‘The vij. aegesse of the worlde, from Adam forewarde’ ,‘The vij. aeges of man lyvinge in the worlde’, ‘The copye of a letter sent out of the land of Messye into the lande of Garnada, before the conquest thereof’ ,’The copye of e letter sende from the Sowdan of Babelone untoo the Pope of Rome’, ‘ The orasion of the massangere to the Pope’, ‘The crafte of graffyng and plantyng of tryes, and alteryng of frutis, as well in colour as in taste’, ‘A treatyse of the iiij. elementes and iiij. seasons of the yere, whiche they be, and of what nature, and of the canykeler days’.^[2]

Of course it is no decisive proof that the text actually was printed by Van Doesborch, but the rejection of Proctor sounds certainly somewhat less convincing. Partly because of the use of the initial, but mostly because of the content of Arnolds Chronicle.^[3] Re-use of texts seems to be one of the characteristics of the strategy of the Van Doesborch company to succeed as we shall see.

For the attribution of NK 3080 A gest of Robyn Hode (NSTC 13689.5) and NK 2240 Aeneas Sylvius Piccolomini (Pius II), History of Euryalus and Lucresia (NSTC 19969.8; NK 2240) Proctor and Nijhoff-Kronenberg have no other motives than the fact that the text has been printed in type Lettersnijder M75/98. An argument that is also the main reason why Proctor attributes NK 1144 Howleglas and NK 1261 *Kamintus episc. Arusiensis, A boke on the pestilence to Van Doesborch.^[4] [to be continued]

I think that for none of the mentioned texts there is sufficient proof. NK follow the attribution of Proctor but according to NK 3080 they write ‘ Although the attribution made by Proctor to Jan van Doesborch seems very plausible to us, we do not dare to give any certainty because the type Lettersnijder M 75/98 is very common. `Hoewel de toeschrijving van Proctor aan Jan van Doesborch ons waarschijnlijk voorkomt, durven wij bij de zeer algemeene Lettersnijdertype M75/98 geen zekerheid geven.’ This hesitation could have something to do with the publication of W. Nijhoffs L’art typographique in the years 1926-35 (NAT). Nijhoff showed that not less then 42 of the 80 printers mentioned in the book between 1500 and 1540 have made use of this printing type.<sup>[5]</sup> Later – in relationship to the publication of a facsimile-edition of A gest of Robyn Hode, Kronenberg again states that a new research didn’t give any certainty according to the attribution: `Een hernieuwd onderzoek heeft me evenals vroeger slechts de waarschijnlijkheid, doch geen zekerheid gegeven, dat het een druk van Jan van Doesborch is’.^[5] J.C.T. Oates has proven that NK 3080 actually is a reprint of an edition of the English printer Robert Pynson. Isn’t it likely that this printer also owned this particular printing type?
Besides the printing type I would like to bring two other topics into the discussion. One concerns the use of woodcuts and secondly Van Doesborch’s  behavior towards the English market and the so called simultaneous productions.
I will illustrate this on NK NK 2240 Aeneas Sylvius Piccolomini (Pius II), History of Eurealus and Lucresia (NSTC 19969.8; NK 2240). One of the characteristics of Jan van Doesborch is that he normally abundantly puts illustrations into his text, also where it concerns reprints. A clear example of this is his edition of the Regimen Sanitatis, Regiment der Gesontheyt(NK 4397). A second characteristic is that he re-uses these illustrations in later texts. Only rarely he has made use of woodcuts especially created for the text. Fortunately the first fragment of the history of History of Eurealus & Lucresia contains some illustrations. Although these woodcuts don’t reappear in other texts of Van Doesborch there is something familiar to them. Three out of four have a characteristic flour pattern of black and white tiles also appearing in for instance in The Fifteen tokens and Die distructie van Troyen. But, for as I can judge at this moment these tiles are used for the first time by Gheraert Leeu and later by Govert Bac, Govert van Ghemen and Roland van den Dorpe.^[6]

Furthermore the question is whether it is likely that Jan van Doesborch should publish a text which only did survive in Latin editions from the fifteenth century, where of no Dutch translations from the fifteenth of sixteenth century have survived and probably never existed?  Kruyskamp assumes that a Dutch text did exist because of the fact the the names Euryalus and Lucretia frequently appear in the Refreinen printed by Jan van Doesborch and also in Refreinenbundel Van Stijevoort. (NK 013) The English translation however – based on the fragment of the  text – could be a translation out of  the Dutch.^[6]

That Van Doesborch arouns 1512 published  A boke of the pestilence (NK 1261) is quite unlikely. This book attributed to the bishop of  Westeraes, Benedictus Kanuti has been printed many times in Latin in the fifteenth century. Besides that there exist five other editions. three of them are printed around  1485 by William de Machlinia in London. The fourth and the fifth edition were published by Wynkyn de Worde around 1509 and 1511. The edition ‘Van Doesborch however doesn’t follow the editions of De Worde but those of  William de Machlinia. By this fact is the attribution to Van Doesborch and the date very  much undermined.

P. Honegger stelt dat de Engelse, Nederlandse en Franse uitga¬ven van Ulenspie¬gel uit de zestiende eeuw teruggaan op een Hoog¬duitse uitgave die in 1510/11 door Johan Grüninger te Straats¬burg is gedrukt en waarvan vrij onlangs twee fragmenten zijn ontdekt. Onder meer omdat deze uitgaven in tegenstelling tot de Grüninger¬druk slechts 52 van de 95 verhalen bevatten, rekent Honegger ze tot één groep. Hij stelt verder dat de fragmentarisch overgele¬verde Engels¬talige uitgave van Jan van Does¬borch, evenals de oudst over¬gelever¬de Nederlandstalige Uilenspie¬geluitgave, die tussen 1525 en 1546 is gedrukt door Michiel Hillen van Hooch¬straten in Antwer¬pen, terug¬gaan op een niet-overgele¬verde Neder¬landstalige uitgave.
Dat er een oudere uitgave heeft bestaan, blijkt uit het feit dat de Engelstalige druk van Jan van Doesborch en jongere Engelse en Neder¬landse uitgaven veelvuldig lezin¬gen hebben die beter bij de tekst van Grüninger aansluiten. Bovendien zijn de hout¬sneden, met name in de uitgave van Jan II van Ghelen uit 1580 , getrouwere kopieën van de houtsneden van de Grüningerdruk dan die in de uitga¬ve van Michiel Hillen van Hoochstraten . Een argument om Jan van Doesborch als drukker van deze niet-overge¬le¬verde Uilenspiegel¬uitga¬ve te zien, ligt in het feit dat in enige vroege drukken uit zijn fonds secundair gebruik¬te Uilen¬spie¬gel¬houtsneden voorkomen. Zo bevat Tghevecht van minnen uit 1516 de linkerhelft van de hout¬snede die oorspron¬kelijk bij het verhaal `Hoe ulespieghel de selver weerdinnen op een tijt seyde hoe dat ulespieghel op een rat lach’ hoort , terwijl in Fredery¬ke of Jennen uit 1518 de linker¬helft van de hout¬snede behorend bij het verhaal `Hoe Ulespieg¬hel antwoorde eenen man die nae den wech vraghede.’ voorkomt; een verhaal dat trou¬wens een van de schaarse toevoegingen ten opzichte van de Grüningerdruk vormt . Daar¬naast bevat onder andere ook de door Jan van Doesborch gedrukte refreinen¬bun¬del secundair gebruikte Uilenspie¬gelhoutsne¬den .
Van Doesborch is echter vermoedelijk niet de drukker van het Howleglas-fragment van de Engelse Uilenspie¬geltekst. De toeschrijving aan zijn fonds is gebaseerd op het feit dat Van Doesborch in Antwer¬pen Engelse tek¬sten heeft gedrukt, de tekst zo goed binnen het fonds van Van Doesborch past en het lettertype Lettersnijder M 75/98 van N¬eder¬landse origine is. Een ander, belangrijker argument is dat de randen die de enige illustratie van het fragment omgeven ook in andere drukken uit Van Doesborchs fonds voorkomen . Tegen de toeschrijving aan Van Does¬borch spreekt in de eerste plaats de geringe detaille¬ring van de enige illustr¬atie die in het frag¬ment voor¬komt . Dit is opval¬lend, want Van Doesborch wordt immers in 1508 niet als drukker, maar als illu¬stra¬tor ingeschre¬ven in het Antwerp¬se Sint Lucasg¬ilde. Het is bekend dat houtsneden tot in de perfec¬tie geko¬pieerd kunnen worden, zodat we er reke¬ning mee moeten houden dat dit ook herhaal¬delijk gebeurde. De Engelse boekdrukkers besteden in deze tijd nog weinig aandacht aan de kwaliteit van hun illustraties en hiervan getuigt ook deze houtsnede. Daarnaast maakt Honegger melding van een jongere Engelse druk, die in navolging van de Straatsburgse drukken van Grüninger een aantal betere lezingen kent ten opzichte van de andere Engelse drukken en de overgeleverde Nederlandse en Franse vertalingen . Hoewel ik het zeer waarschijnlijk acht dat Van Doesborch de Uilenspiegeltekst als Nederlands Engelse dubbelproduktie op de markt heeft gebracht, is het overgeleverde fragment waarschijnlijk niet afkomstig uit de werkplaats van Van Doesborch.
De toeschrijving van het fragment van de Engelse vertaling van De duobus amanti¬bus Eurialo et Lucresia van Aeneas Silvius Piccolomini, The History of Eurealus and Lucresia is – behalve op het lettertype – gebaseerd op het feit dat de namen Eurealus en Lucretia zo vaak voorkomen in de door Van Doesborch gedrukte refreinenbundel. Op grond daarvan veronderstelt Kruyskamp het bestaan van een Nederlandse druk van de tekst . Ook de passage van Vives uit 1524, waarin hij titels noemt van veel gele¬zen teksten in de volkstalen – echter niet specifiek het Nederlands – heeft men als een aanwijzing voor het bestaan van zo’n druk gezien . Getuige de vijf Latijnse drukken uit de Nederlanden en de talrijke Franse en Duitse drukken moet de tekst in de Neder¬landen heel bekend zijn geweest . Tegen de veronderstelling van Kruyskamp spreekt echter dat ook in de rest van de zestiende eeuw geen spoor van enige Nederlandstalige druk te vinden is. Bovendien komen de houtsneden uit het Londense fragment van de Engelse druk – dat niet aan Proctor en Nijhoff-Kronenberg bekend was – voor zover mij bekend, verder nergens in het fonds van Van Doesborch voor . Het frequent voorko¬men van de namen Eurealus en Lucretia in de refreinenbundel vormt wellicht een aanwijzing voor de band die humanisten met de rederijkerskamers hadden.
Ook de toeschrijving van NK 2774 Dialoges of creatures moralysed aan het fonds van Van Doesborch is problematisch. Het is een vertaling van de Dialoges Creatura¬rum, een werk dat in vele Latijnse en enige Nederlandse drukken uit vooral de vijf¬tiende eeuw is overgeleverd . De Engelse tekst is gebaseerd op een van de Latijnse uitgaven. Door Sayle en de STC wordt de druk toegeschreven aan Martin de Key¬ser, maar de NSTC wijst in navolging van Nijhoff-Kronenberg Jan van Doesborch als de drukker aan. Hierbij sluiten zich ook Kratzmann en Gee in hun recente editie van de tekst aan . Voor Van Doesborch pleit zoals Nijhoff-Kronenberg zegt, de omstandig¬heid dat beide soorten initialen (groteske en met ranken), verscheidene randen en een houtsnede (NAT.VII.19) ook voorkomen in andere uitgaven van Van Doesborch. Een zwaarwegend argument tegen Van Doesborch is echter dat de tekst met een lettertype is gedrukt dat wel gebruikt is door Martin de Keyser, – namelijk in NK 2482 The prophete Isaye uit 1531 – maar niet door Van Doesborch.
Tegen Van Doesborch als drukker van deze tekst spreekt niet alleen het gebruikte lettertype, maar ook de omvang van de tekst in combinatie met het formaat, de bron en de datering rond 1530. Het is zeer waarschijnlijk dat met zijn verhuizing naar Utrecht een deel van zijn materiaal in andere handen is overgegaan. Martin de Keyser kan langs deze weg in het bezit van typografisch materiaal van Van Doesborch zijn gekomen. Van Doesborch zou een tekst met een dergelijke omvang nooit in kwarto, maar altijd in folio hebben gedrukt en de vertaling zou in principe op een van de Nederlandstalige drukken zijn gebaseerd. De toeschrijving aan de drukker Martin de Keyser verdient zeker ook gezien het feit dat hij tussen c. 1530 en 1535 liefst dertien Engelstalige teksten drukt, de voorkeur.

2.3 New texts on the list

After 1990 the information on several texts increased and due to that cause some texts can be added to the list of Jan van Doesborch while a text which I assumed not to be published by Van Doesborch returns on the list again.

Den rechten wech nae t’Gasthuys
Another book can be added to the list of books printed and published by Van Doesborch. About ten years ago Prof. dr. Herman Brinkman sent me a letter in which he drew my attention to the booklist of Charles II, count of Lelaing, from 1541. In this list it is stated that he possessed a copy of the following book: `Droicte voye à l’hopital en flameng imprimé à Anvers par Jan Doesborch.’ It seems obvious that this is a Dutch translation of Robert de Balsac’s Le grant chemin de hospital.^[1]

Complaint to be married late
In 1990 I decided that there were too few arguments to keep NK 3059 ‘Gedicht tot lof van vroeg trouwen’ (poem to praise the early marriage) on the list and I didn’t include it.  After reading an article by Dr. Rob Resoort I can only conclude that that was a mistake.^[2] Resoort shows very clearly that the text actually is a complaint about having married to late and that there are some remarkable similarities in presentation with Tghevecht van Minnen and Ghedinghe tusschen eenen coopman ende eenen jode both certainly printed by Jan van Doesborch and furthermore also Van den .X. Esels, presumably also printed by Van Doesborch.

As Resoort shows, the text was originally written in French by Pierre Gringore as Complainte de trop tard marie (Paris, (Pierre le Dru?), 1 October 1505). It was translated to English by Robert Copland as Here begynneth the complaynte of them that ben to late marryed, and printed by Wynkyn the Worde, at least once around 1505. The date of another edition is unknown. Resoort states correctly that the whereabouts of this text once again show the existence of an international book market. Publishers in this time show a clear preference for translating foreign texts already printed above written manuscripts in their own language. It is also obvious that these texts were adapted to the new environment.

Another interesting question that can be raised, is what the relationship between Wynkyn de Worde, Robert Copland and Jan van Doesborch was. Van Doesborch published several translations of texts edited earlier by De Worde and, for instance the text of Robert de Balsac Le grant chemin de lospital was also translated by Robert Copland. In the future I intend to deal further with this topic.

[Profetie Titurtijnse sibille. Antwerpen, Jan van Does­borch, (c. 1521-22)].

Cornelis Gemma refers in his  De naturae divinis characterismis from 1575 to a Dutch / latin edition of a prophecy of the Tiburtine sibil that was found in Switserland around 1520.The text was according to Gemma published by Jan van Doesborch in Latin with a rather bad translation in Dutch: `Impressum legimus Antwer­piae in moe­ni­bus foenera­toriis sub insigni Aquilae aut 4 Evangel. typographo Ioh. Dous­borch cum gratia et privile­gio: sed huic sunjunxerat translatum non ita feliciter in teutoni­cam linguam.noot=3]

Gemma gives a summary of the text which deals with the coming of the ‘ Last Emperour’.^[4]

Serious doubts

The way Hill-Zenk 2010 handles the discussion related to Howleglas is a good example of how far the discussion has come. From her summary it is clear that all arguments have a limited value and that the same data can be interpreted in different ways. Since all reseachers agree that popular fiction had bad chances to survive, at last you only can conclude that there is no certainty to be found whether Van Doesborch or another printer produced the existing English fragment of Howleglas and whether it was printed in 1519. As Hill-Zenk puts it: the appearance of a used Howleglas-woodcut in Thgevecht van Minnen of 1516 only proves that there has been an older Howleglas in some language. High-German, Low-German, Dutch, English or French nobody can tell, since – except for the woodcut – nothing of this edition has survived.^[5] This is certainly a very save way to avoid speculations and it is a solution in which the limited use of the available evidence is accepted. On the other hand we know for certain that the fragment cannot be the first English edition of the Howleglas-text.^[6]

According to Koppitz books have more chance to survive the bigger and the more luxurous they are. Small and thin books have less chance to survive. Also Latin, Greek or books in Hebrew have relatively more chance to become part of a library. ‘ Very bad’ is according to Koppitz the chance of surviving of popular literature for a a public of citizens because literature can get out of date, and because the booklets are small and thin, are usually made with inferior paper and therefore can be literary read to pieces.^[7]Books printed by Van Doesborch fall frequently in this category.

If we look at the list of Van Doesborch and the titles that have survived in one or more copies, it is clear that Koppitz opinion is right. Van Doesborch only prints one book in plano, and only one copy has survived. Also only one copy of the oblong text Refreinen survives. Thirteen of his books are printed in folio and of these 86 copies in total have survived, so an average between six and seven. Of the 35 books he printed in quarto only 57 copies or even fragments have survived. This means an average of less than two. Only three have been printed in octavo and only four copies did survive of this category. It is an interesting fact that from the books in folio of which only one copy each has survived it concerns fictional and historical texts with a fictional aspect: Die Historie van Buevijne van Austoen, Die distructie van Troyen and Van Jason ende Hercules. It seems obvious that form and content are major factors in the survival proces. Van Doesborch with his list of predominantly fictional and artes texts in Dutch and English and small sizes is probably one of the worst represented printers/publishers in the bibliography of Nijhoff-Kronenberg.^[8]

The major question thus to be answered is whether what has survived, relates in some way to what once existed. To put it more clearly. Is the list of existing texts and copies of Van Doesborch characteristic for him or must we assume and it is also reasonable to think that he also did print for instance much more texts in Latin or in the field of Law? Or that other printers also printed a lot of prose romances since they were part of the publishing strategy of all printers? It is certainly impossible to say since there is no possibility to proof otherwise. We know that much disappeared without leaving a trace and we also think to know that books in folio with plates / woodcuts or on religion had a better chance to come into a private library or a cloister than small books on devotion or literature had.

It is clear that there are no certainties, but I am convinced that the character of the publisher’s list of Jan van Doesborch has a relation with what he actually printed, because it differs so much from other printers and because other printers have their own characteristics also. A third and major argument lies in the ‘fact’ that printers/publishers realised very quickly that they couldn’t rely on authorities or educational institutions, but needed to try to find a market for them own. At least by 1480 the situation had stabilized and publishers became to understand the basics of marketing communication.

In the next paragraphs we will look into inter possibilities to reconstruct the list of Jan van Doesborch.

2.4 Update List

Update 2020: Books published by Jan van Doesborch In 2017 I published in Quaerendo an update of the list of Jan van Doesborch taking into account amost all the former lists since I forgot to mention the overview Bergmans published in 1896.^[1] Since the nineteenth century Jan van Doesborch has been an object of research. The first overview of his publications was delivered by Robert Proctor in 1894. In his great book Jan van Doesborgh. printer at Antwerp. An essay in bibliography, he not only describes the editions known by that time which could be attributed to Van Doesborch, but he also delivered a description of the illustrations that Van Doesborch used in these books.^[2] The image Proctor gave to Van Doesborch had –and in fact has – a vast influence. This influence is evident in the Nederlandsche Bibliographie van 1500 tot 1540of W. Nijhoff and M.E. Kronenberg. I expanded the list in my book of 1990, pp. 49-88 as a result of his different research method. He tried to show that making Dutch / English double productions and the reuse of texts were characteristics of his business model. In 2010 Anja Hill-Zenk provided another list of Van Doesborch editions in her book Der englische Eulenspiegel,regrettably with some inaccurate entries. In the same year Netherlandish Books was published. This bibliography of Dutch books published before 1601 by Andrew Pettegree and Malcolm Walsby is the main source for the Universal Short Title Catalogue.^[3] Although all these publications in their way are very valuable, the list Nijhoff-Kronenberg have provided is in my opinion still the best. The descriptions are, like Proctor, precise and elaborate and where necessary they express their doubts. NK takes into account all editions that have survived and all the editions of which some sort of evidence exists. In addition, Kronenberg was not only a bibliographer, but also a specialist in sixteenth-century literature, and consequently she also reflected upon the outcome of research. My list of 1990 was less reliable because my research focused on what Van Doesborch did and did not publish, but also on what he ‘probably’ published. It is an interpretation of the existing material and the outcome can be discussed, accepted or rejected. Netherlandish Books and USTC are computer-based lists in which different bibliographical sources are combined. In the case of Van Doesborch, this sometimes has a negative effect on the quality of the entries. Furthermore, these bibliographies do not take into account the research that has been done on the texts. This is understandable of course, but the consequence is that errors have been passed on from one to the other. The list is also incomplete because in the meantime some new editions have come to light. Because of this I will present a new list in chronological order in which I comment on the above-mentioned sources using the list provided by Nijhoff-Kronenberg as a starting point. When possible, I also will refer to the ESTC. Since 2017 some revisions can be made and I will refer to them.

1. Johannes Paltz, De conceptione vel electione eternali beata virginis cum appendice Nic. De Aqualonga. (Antwerpen, Jan van Doesborch, after 1501). 8^o NK 1671; NB 16809; http://ustc.ac.uk/index.php/record/403627; Franssen 1990, nr. 1; not mentioned by Hill-Zenk. NB / USTC suggest certainty about the date 1501.
2. Historie van Buevijne van Austoen wt Engelandt gheboren. Antwerpen, Jan van Doesborch, 1504. 2°. NK 1085; NB 6169; http://ustc.ac.uk/index.php/record/436691; Franssen 1990, nr. 6. NB 6170 / USTC 403633 does not exist. The library E13 ((BMI Epinal-Golbay) was never in possession of a copy.
3. Legenda sanctissimae virginis et martyris Dympne, etc. (Antwerpen), Jan van Doesborch, c. 1504. 4°. NK 4252; NB 10575; http://ustc.ac.uk/index.php/record/436694; Franssen 1990, nr. 7; not mentioned by Hill-Zenk 2010. 
4. Vijfthien vreesselijke tekenen die voerghaen sullen dat strange oordeel Jhesu Chrysti. (Antwerpen, Jan van Doesborch, c. 1505). 4°. NK 1975; NB 16620; http://ustc.ac.uk/index.php/record/436709; Franssen 1990, nr. 2; NB / USTC mention The fifteen tokens first, but according to Proctor the English text is a translation from the Dutch. Franssen 1990, p. 204, n. 5 suggests a date around 1502.[3] See chapter 7.9 for an translitteration of the text.
5. The fifteen tokens. Antwerpen, Jan van Doesborch, (c. 1505). 4°. Proctor, Van Doesb. 1; STC (2nd ed.), 793; http://estc.bl.uk/S103663; NK 2047; NB 31878; http://ustc.ac.uk/index.php/record/410043; Franssen 1990, nr. 4.
6. Van de wonderlicheden ende costelicheden van Pape Jans landen. Antwerpen, Jan van Doesborch, (c. 1506). 4°. Proctor, Van Doesb. 2; NK 1675; NB 23555; http://ustc.ac.uk/index.php/record/410053; Franssen 1990, nr. 8; the edition NB 17048 / USTC 436742 does not exist.
7. Joh. Holt, Lac puerorum. n.p.n.d. (Antwerpen), Jan van Doesborch, (c. 1507). 4°. STC (2nd ed.), 13606.5; http://estc.bl.uk/S93018; NK 4282; NB 15481; http://ustc.ac.uk/index.php/record/415561; Franssen 1990, nr. 10.
8. (Americus Vespuccius), Van der nieuwer werelt. Antwerpen, Jan van Doesborch, (c. 1507). 4°. Proctor, Van Doesb. 3; NK 2154; NB 30696; http://ustc.ac.uk/index.php/record/436755; Franssen 1990, nr. 11. As NB 30697 / USTC 436755 there is an entry for the same text, a copy to be found in K07, the Royal Library of Copenhagen with a date 1508. I was unable to trace this edition. The catalogue of the Royal Library only mentions a German edition of around 1505. The WorldCat also mentions a Dutch edition of 1508 in some libraries, but this appears to be a facsimile of the only surviving copy of the John Carter Brown Library.
9. (Balthasar Springer), Die reyse van Lissebone. 4°. Antwerpen, Jan van Doesborch, Dec. 1508. Proctor, Van Doesb. 4; NK 1800; NB 28436; http://ustc.ac.uk/index.php/record/410058; Franssen 1990, nr. 13.
10. (John Stanbridge), Longer accidence. (Antwerpen), Jan van Doesborch, (c. 1509). 4°. Proctor, Van Doesb. 5; STC (2nd ed.), 23153.7; http://estc.bl.uk/S95333; NK 1; NB 19500; http://ustc.ac.uk/index.php/record/410785; Franssen 1990, nr. 14.
11. (John Stanbridge?), Os, facies, mentum (vocabularium latino-brittanicum). Antwerpen, Jan van Doesborch, (c. 1510). 4°. Proctor, Van Doesb. 6; STC (2nd ed.), 188735; http://estc.bl.uk/S112213; NK 1656; NB 23280; http://ustc.ac.uk/index.php/record/410070; Franssen 1990, nr. 17.
12. Dat regiment der ghesontheyt. Antwerpen, Jan van Doesborch, (c. 1510). 4°. NK 4397; (= NK 01033); NB 13336; http://ustc.ac.uk/index.php/record/436786; Franssen 1990, nr. 10; NB / USTC refer to NK 1033 instead of 01033.[4]
13. Die distructie van Troyen die laetste. n.p.n.d., Antwerpen, Jan van Doesborch, (c. 1510-1515). 2°. Proctor, Van Doesb. 7; NK 4137; NB 29709; http://ustc.ac.uk/index.php/record/436813. NB / USTC suggest certainty about the date 1510. Franssen 1990. nr. 12; p. 206, n. 32 suggests a date before december 1508.
14. Gest of Robyn Hode. n.p.n.d. (Antwerpen, Jan van Doesborch, c. 1510-1515). 4°. Proctor, Van Doesb. 8; STC (2nd ed.), 13689.5; http://estc.bl.uk/S93039; NK 3080; NB 26727; http://ustc.ac.uk/index.php/record/436806; NB / USTC suggest that there is certainty about the publisher which is actually not the case. See Franssen 1990, p. 18.
15. Cronike van Brabant, Hollant, Seelant, Vlaenderen. Antwerpen, (Jan van Doesborch), Oct. 1512. 2°. NK 652; NB 5642; http://ustc.ac.uk/index.php/record/403654; Franssen 1990, nr. 19. NB / USTC suggest uncertainty about the date of printing. [15B Plakkaat verwoesting kerk Geldrop.] On the 23th leaf (Blatt X verso) of the newly discovered edition of Jan  van Doesborch Origo humane redemptionis (see the former post),  a fragment is attached of an account on the destruction of  the church of Geldrop by soldiers of the Count of Gelder.  This event took place in 1512 and this decree has the objective to raise money for the rebuilding of the church. A more elaborate description  of the text  and the event (in Dutch) is to be found on:https://www.brabantserfgoed.nl/page/7280/een-zestiende-eeuws-plakkaat-over-de-kerk-van-geldropA short article on the text in German has appeared in: Helmut Zäh (Hrsg.): Abtransportiert, verschwunden und wiedersichtbar gemacht. Die Bibliothek Kloster Irsee in der Staats- und Stadtbibliothek Augsburg. Begleitpublikation zur Ausstellung „Von Bücherschätzen und gelehrten Mönchen“ im Stadtmuseum Kaufbeuren (09.11.2018 – 10.02.2019) und zur Ausstellung „Irsee – europäische Perspektiven einer schwäbischen Klosterbibliothek“ in der Staats- und Stadtbibliothek Augsburg (Mai 2019) anlässlich der 200. Wiederkehr der Überführung der ersten Bücher nach Augsburg. Luzern: Quaternio Verlag, 2018, p. 52-53.
16. Laet de Borchloen, Gaspar (Jasper), The pronosticacion of the yere 1516. Translated by N. Longwater. (Antwerpen, Jan van Doesborch, c. 1515). 4°. Proctor, Van Doesb. 11; STC (2nd ed.), 15121; http://estc.bl.uk/S90168; NK 1303; NB 17618; http://ustc.ac.uk/index.php/record/410102; Franssen 1990, nr. 25; NB / USTC suggest certainty about the date 1515.
17. (John Stanbridge). Shorter Accidence, Antwerpen, Jan van Doesborch, (c. 1515). 4°. Proctor, Van Doesb. 10; STC (2nd ed.), 23155.2; http://estc.bl.uk/S122460; NK 2; NB 28450; http://ustc.ac.uk/index.php/record/404695; Franssen 1990, nr. 26; NB / USTC suggest certainty about the date 1515.
18. Aeneas Sylvius (Pius II), (History of Eurealus and Lucretia). n.p.n.d., (Antwerpen, Jan van Doesborch, c. 1515). 4°. Proctor, Van Doesb. 9; STC (2nd ed.), 19969.8; http://estc.bl.uk/S125025; NK 2240; NB 25634; http://ustc.ac.uk/index.php/record/436929. NB / USTC suggest certainty about the publisher and the place of printing. Franssen 1990, p. 19-20 suggests that the text was not printed by Van Doesborch, but more recent research suggests otherwise: Piet Franssen (2019) Jan Van Doesborch and the History of Euryalus and Lucretia, Dutch Crossing, DOI: 10.1080/03096564.2019.1617182
19. Van den ghedinghe tusschen eenen coopman ende eenen jode. n.p.n.d., (Antwerpen, Jan van Doesborch, c. 1515). 4°. NK 3063;NB 17618; http://ustc.ac.uk/index.php/record/410657; Franssen 1990, nr. 9 and p. 205, n. 24 suggests a date between 1505 and 1510; NB / USTC suggest certainty about the publisher.
20. (Historie van den ridder metten swaen). n.p.n.d., (Antwerpen, Jan van Doesborch, c. 1515-1520). 4°. NK 3172; NB 26638; http://ustc.ac.uk/index.php/record/436920. Franssen 1990, nr. 23 suggests a date between 1512 and 1515.
21. Tghevecht van minnen. Van Venus janckers ende haer bedrijven. Antwerpen, Jan van Doesborch, begin Juni 1516. 4°. NK 2115; NB 30265; http://ustc.ac.uk/index.php/record/407310; Franssen 1990, p. 63, nr. 30; NB/USTC suggest that Leiden University Library has a copy. This is incorrect.
22. Den oorspronck onser salicheyt. Antwerpen, Jan van Doesborch, 5 Mei 1517. 2°. Proctor, Van Doesb. 12; NK 1628 (=NK 0942); NB 23153; http://ustc.ac.uk/index.php/record/436965; Franssen 1990, nr. 26; Hill-Zenk 2010, p. 293 refers to an edition of the text of 1514 (NK 0942) that does not exist. See Piet Franssen, ‘Productiebeleid binnen de uitgeverij van Jan van Doesborch: de casus Den oorspronck onser salicheyt (1517)’, De Gulden Passer 97(1), 2019, 7-40 in which also the relationship with nr. 22B and nr. 31 is explored. 22B Origo humane redemptionis. In the Stadt- und Staatsbibliothek Augsburg a ‘new’ edition of Jan van Doesborch  has been discovered. The title is Origo humane redemptionis. The text is available on line:  http://digital.bib-bvb.de/webclient/DeliveryManager?custom_att_2=simple_viewer&pid=13400740. It has a close link to Den Oorspronck onser salicheyt which Van Doesborch published in 1517. It was presumably published after 5 Mai 1517 and  before Thuys der fortunen ende dat huys der doot of 7 February 1518 (= 1519 since the new started started in March). The edition consists of 24 unfold and unbound leaves in plano.  Of these 24 leaves, 22 consist of two ‘chapter title pages’. These chapter title pages are derived from Den Oorspronck onser salicheyt. The other two pages are short illustrated abstracts in Latin of two  treatises  from Den oorspronck onser salicheyt.  One on The seven vices and  the other on The ten commandments. The sheets of  Origo humane redemptionis probably never were meant to be a book. Untill 1912/13 they  were stuck iinto a wooden frame, where the leaves formed three rows of eight.An article on the text in German appeared in:  Helmut Zäh (Hrsg.): Abtransportiert, verschwunden und wieder sichtbar gemacht. Die Bibliothek Kloster Irsee in der Staats- und Stadtbibliothek Augsburg. Begleitpublikation zur Ausstellung „Von Bücherschätzen und gelehrten Mönchen“ im Stadtmuseum Kaufbeuren (09.11.2018 – 10.02.2019) und zur Ausstellung „Irsee – europäische Perspektiven einer schwäbischen Klosterbibliothek“ in der Staats- und Stadtbibliothek Augsburg (Mai 2019) anlässlich der 200. Wiederkehr der Überführung der ersten Bücher nach Augsburg. Luzern: Quaternio Verlag, 2018, p. 46-52.

23. (Causes that be proponed and traited in a consultacyon of a journey to be made agaynst the Turkes.) (Antwerpen, Jan van Doesborch, after 12 Nov. 1517). 4°. Proctor, Van Doesb. 13; Not mentioned in STC/ESTC; NK 0279. NB 29725 http://ustc.ac.uk/index.php/record/441903; Franssen 1990, nr. 32; NB / USTC suggest certainty about the publisher and the place of printing.

24. (Historie van Floris ende Blanceflour). n.p.n.d., (Antwerpen), Jan van Doesborch, (c. 1517). 4°. NK 3160; NB 12290; http://ustc.ac.uk/index.php/record/436979; Franssen 1990, nr. 33.
25. (Thuys der fortunen ende dat huys der doot). (Antwerpen), Jan van Doesborch, 7 Febr. 1518. 4°. Proctor, Van Doesb. 20; NK 1150; NB 16045; http://ustc.ac.uk/index.php/record/437024. Franssen 1990, nr. 35; NB / USTC suggest certainty about the place of printing.
26. Cronike van Brabant, Vlaenderen, Hollant, Zeelant. Antwerpen, Jan van Doesborch, 1518. 2°. Proctor, Van Doesb. 15; NK 653; NB 5644; http://ustc.ac.uk/index.php/record/402891; Franssen 1990, nr. 36.
27. Story of Lorde Frederyke of Jennen. Antwerpen, Jan van Doesborch, 1518. 4°. Proctor, Van Doesb. 17; STC (2nd ed.), 11361; http://estc.bl.uk/S125703; NK 3904; NB 12622; http://ustc.ac.uk/index.php/record/437023; Franssen 1990, nr. 38.
28. Bartholomeus de Clereville, The copye of the letter folowynge whiche spcifyeth of the greatest batayle, that ever was sene etc., written Jan. 1517 (= 1518). Antwerpen, Jan van Doesborch, (c. 1518).4°. Proctor, Van Doesb. 14; STC (2nd ed.), 5405; http://estc.bl.uk/S105104; NK 2677; NB 8483;http://ustc.ac.uk/index.php/record/437022; Franssen 1990, nr. 39.
29. Of the lyfe of Virgilius and of his deth, etc. Antwerpen, Jan van Doesborch, (c. 1518). 4°. Proctor, Van Doesb. 16; STC (2nd ed.), 24828; http://estc.bl.uk/S114884; NK 4052; NB 30351; http://ustc.ac.uk/index.php/record/437027; Franssen 1990, nr. 42
30. Story of Mary of Nemmegen. Antwerpen, Jan van Doesborch, (c. 1518). 4°. Proctor, Van Doesb. 18;  STC (2nd ed.), 17557; http://estc.bl.uk/S109951; NK 3905; NB 20556; http://ustc.ac.uk/index.php/record/437010; Franssen 1990, nr. 43.
31. Die bibele int Corte. 4°. n.p.n.d., (Antwerpen, Jan van Doesborch, c. 1518-1519).4⁰ NK 4424; NB 3701; http://ustc.ac.uk/index.php/record/436993; Franssen 1990, nr. 44. Not in Hill-Zenk 2010. NB / USTC suggest certainty about the date of printing.
32. (Howleglas, Tyll). (Antwerpen, Jan van Doesborch, c. 1519). 4°. Proctor, Van Doesb. 19; STC (2nd ed.), 10563; http://estc.bl.uk/S117876; NK 1144; NB 15991; http://ustc.ac.uk/index.php/record/437066; Franssen 1990, p. 19. As NB 29326 / USTC 410127 is the same fragment described under the title Till Eulenspiegel. Also here a reference to L01 and STC 10563. Furthermore NB / USTC suggest certainty about the publisher and the place of printing.
33. Der dieren palleys. Antwerp, Jan van Doesborch, 5 Mei 1520. 2°. Proctor, Van Doesb. 21; NK 1667; NB 15890; http://ustc.ac.uk/index.php/record/410142; Franssen 1990, nr. 44.
34. Kamintus episc. Arusiensis (= Westeraes?), A boke on the pestilence. (Antwerpen, Jan van Doesborch, c. 1520). 4°. Proctor, Van Doesb. 31; STC (2nd ed.), 4593; http://estc.bl.uk/S111597; NK 1261 (= NK 0970?); NB 6733; http://ustc.ac.uk/index.php/record/410683; Franssen 1990, p. 18. NB 6733 suggest certainty about the publisher and the place and date of printing. This is actually quite uncertain.
35. De novo Mondo et figura noni praecepti. Antwerpen, Jan van Doesborch, (c. 1520). 1^o. NK 3541; NB 30699;http://ustc.ac.uk/index.php/record/404717. Franssen 1990, nr. 15 and p. 207, n. 39 suggests a date 1509-10.
36. (Gedicht tot lof van het vroeg trouwen). n.p.n.d., (Antwerpen, Jan van Doesborch, c. 1520). 4°. NK 3059;NB 12960; http://ustc.ac.uk/index.php/record/437116; Franssen 1990, p. 20; mentioned three times by Hill-Zenk 2010. NB 30971 / USTC 410681 does not exist. Looking in the digital catalogue of the University of Cambridge reveals that it is actually NK 3059. According to Resoort 1997 the title of the poem should be ‘Klacht van de te laat getrouwden’ (Complaint of those who married too late).^[5]
37. Of the newe landes, etc. (Antwerp), Jan van Doesborch, (c. 1520). 4°. Proctor, Van Doesb. 22; STC (2nd ed.), 7677; http://estc.bl.uk/S106440:NK 1311; NB 20397; http://ustc.ac.uk/index.php/record/410154; Franssen 1990, nr. 16 on p. 57 suggests a date of 1510-1511. NB / USTC suggest certainty about the place of printing.
38. (Instruccyon agaynst the pernycyous doctryne of Martyne Luther),(Antwerpen, Jan van Doesborch, c. 1520). Only in the ESTC: http://estc.bl.uk/S123328 states: ‘Known only from fragments of two leaves, one signed B3, the other with recto ending “Here foloweth the seconde instruccyon agaynst the pernycyous doctryne of Martyne Luther.”B3r has an offset from E2r of STC 7677 [Of the newe lands, PF], printed by Doesborch ca. 1520 (STC), with which the catalogued copy is bound.’ The fragment appears to be printed by Henry Pepwell, probably an apprentice of Wynkyn de Worde. See chapter 7.8.
39. The noble lyfe, etc. Translated by Laurens Andrewe of Calis. Antwerpen, Jan van Doesborch, after 1520. 2°. Proctor, Van Doesb. 23; STC (2nd ed.), 13837.5; http://estc.bl.uk/S121156; NK 1901; NB 1062; http://ustc.ac.uk/index.php/record/437179; NB / USTC dates 1521 and gives Lawrence Andrewe as the author. Entry NB 1063 / USTC 441405 does not exist. According to NB/UTSC there are two editions of the text; one of 1521 and one of 1527. Curiously two copies exist of each edition and both in the same libraries: C01 and L39; Cambridge University library and the Welcome Library in London. Indeed the Welcome Library has two copies; they are incomplete but not different. NK dates the edition after 1520 and refers to Sayle who dates 1527? for the Cambridge copy; The Wellcome Library dates 1521. In EEBO one of the copies of the Wellcome Library is dated 1527, probably following STC 13837.5.
40. Valuacyon of golde and silver of 1499. (Antwerpen, Jan van Doesborch). 8°. Proctor, Van Doesb. 30 / 32 ‘doubfull books’; STC (2nd ed.), 24591; http://estc.bl.uk/S105224; NK 2105; NB 21795 (= NK01193?); http://ustc.ac.uk/index.php/record/410158; Franssen 1990, nr. 3 dates c.  1503; not mentioned by Hill-Zenk 2010. NB/USTC name Laurens Andrewe as the author and date 1520.
41. (The parson of Kalenborowe). n.p.n.d., (Antwerpen, Jan van Doesborch, after 1520?). 4°. Proctor, Van Doesb. 26; STC (2nd ed.), 14894.5; http://estc.bl.uk/S125052; NK 3676; NB 23742; http://ustc.ac.uk/index.php/record/437148; Franssen 1990, nr. 49.
42. Van Jason ende van Hercules. Dl I-II. Antwerpen, Jan van Doesborch, I 8 Nov. 1521, II: 12 Dec. 1521. 2°. Proctor, Van Doesb. 24 / 25; NK 3164; NB 16473; http://ustc.ac.uk/index.php/record/410164; Franssen 1990, nr. 51/52.
43. *(Profetie Tiburtijnse Sibille). Antwerpen, Jan van Doesborch, (c. 1521-1522). Cornelis Gemma (1508-1555) refers in his De naturae divinis characteris from 1575 to a Dutch / Latin edition of Jan van Doesborch: ‘Impressum legimus Antwerpiae in moenibus foeneratoriis sub insigni Aquilae aut 4 Evangel. typographo Ioh. Dousborch cum gratia et privilegio: sed huic sunjunxerat translatum non ita feliciter in teutonicam linguam.’ Franssen 1990, nr. 50.^[6]
44. Een warachtighe pronosticatie ende prophecien duerende totten jare 1524. Antwerpen, Jan van Doesborch, 1 April 1522. 4°. NK 4452 (= NK 01019; NK 01327); NB 17869; http://ustc.ac.uk/index.php/record/437192; Franssen 1990, nr. 53; not in Hill-Zenk. NB / USTC refer to NK 1327 instead of NK 01327.
45. *(Den rechten weg naar het Gasthuis). (Antwerpen. Jan van Doesborch, after 1525?) Mestayer 1991, p. 212 refers to list of books of Charles II, count of Lelaing from 1541 from which it becomes clear that he had a copy of: ‘Droicte voye à l’hospital en flameng imprimé à Anvers par Jan Doesborch.’^[7]
46. Der negen quaesten, warachtighe historien. Antwerpen, Jan van Doesborch, 25 June1528. 4°.Proctor, Van Doesb. 27; NK 1774; NB 22182; http://ustc.ac.uk/index.php/record/437396; Franssen 1990, nr. 56.
47. Amé de Montgesoie, Tdal sonder wederkeeren oft Tpas der doot. (Translated by Colijn Cailleu). Antwerpen, Jan van Doesborch, 10 July 1528. 4°. Proctor, Van Doesb. 28; NK 1519; NB 21615; http://ustc.ac.uk/index.php/record/437415; Franssen 1990, nr. 57.
48. Refreynen int sot, amoreus, wys, Antwerpen, Jan van Doesborch, (1529?). oblong. 8°. NK 1784; NB 26363; http://ustc.ac.uk/index.php/record/402894; Franssen 1990, nr. 61.
49. Cronike van Brabant, Vlaenderen, Hollant, Zeelant. Antwerpen, Jan van Doesborch, Juni 1530. 2°. Proctor, Van Doesb. 29; NK 654; NB 5647; http://ustc.ac.uk/index.php/record/437527; Franssen 1990, nr. 62.
50. Brabant. Die tafele beghint hier van den eersten deele der cronijcken van den lande van Brabant. Antwerpen, Jan van Doesborch, 1530. 2^o. NB 5645; http://ustc.ac.uk/index.php/record/441143. One could ask whether it deserves a separate record since it is part of the Chronike van Brabant printed by Van Doesborch in 1530.
51. Cronike van Brabant, Vlaenderen, Hollant, Zeelant. Antwerpen, Jan van Doesborch, for Mich. Hillen van Hoochstraten, Juni 1530. 2°. NK 655. NB 5646; http://ustc.ac.uk/index.php/record/400488; Franssen 1990, nr. 62.
52. Cronike van Brabant, Vlaenderen, Hollant, Zeelant. Antwerpen, Jan van Doesborch, for Henr. Petersen van Middelburch. Juni 1530. 2°. NK 656. NB 5648 http://ustc.ac.uk/index.php/record/437471; Franssen 1990, nr. 62.
53. (Cornelius Aurelius [Gaudanus van Lopsen]), Cronycke van Hollandt, Zeelandt, ende Vrieslant (Divisiekroniek) met vervolg – 1530. Dl. I: Leiden, Jan Seversz., 18 Aug. 1517: Dl. II: Antwerpen, Jan van Doesborch, June 1530. 2^o NK 614; NB 15009; http://ustc.ac.uk/index.php/record/407353; Continuation-1530. 2^o. NK 614; NB 2902; http://ustc.ac.uk/index.php/record/441846; Franssen 1990, nr. 63; not mentioned by Hill-Zenk 2010.
54. Historie van Coninck Karel ende Elegast. n.p.n.d., (Antwerpen, c. 1530). 4°. NK 3166; NB 17494; http://ustc.ac.uk/index.php/record/424759; NK cannot decide whether Adriaen van Berghen, Jan van Doesborch or even Jan Berntsz is responsible for this edition of the text. Since it is a reprint and totally in verse it would be my guess that it was printed by Van Berghen. NB / USTC mention Van Berghen and Van Doesborch as possibilities and date 1501-1540.
55. Dialoges of creatures moralysed. (Antwerpen, Jan van Doesborch, c. 1530) For sale in London at S. Paul’s churchyard. 4°. STC (2nd ed.), 6815; http://estc.bl.uk/S105313; NK 2774; NB 9751; http://ustc.ac.uk/index.php/record/410776; Franssen 1990, p. 20 doubts the attribution to Van Doesborch, According to NB / USTC: Dialogus creaturarum [Antwerp, Jan van Doesborch]: London 1534. Van Doesborch lived at that time in Utrecht and was probably not active as a printer anymore.
56. Van Jason ende Hercules. Antwerpen, Jan van Doesborch, (c. 1525). Van Jason en(de) Hercules. Die wonderlike vreemde historien [and] Die historie vanden stercken Hercules. Dye veel wond(er)like dinghen in sijn leven heeft gedaen (…) Dese historie is seer avontuerlic/ en(de) ghenuechlijc om lesen. Antwerp, J. van Doesborch for W.Vorsterman, [c. 1525], sm. folio, mod. half leather, 2 parts: [1 (of 46?], [47 (of 48) ff. (pt. I title leaf only; pt. II: lacking only final f. m4; some staining, margins def. with loss of some letters, old repairs of edges with paper strips).  Unique copy of the unrecorded 2nd ed. of this Dutch chivalric novel on Jason and Hercules. Of part I (Jason) only the title leaf has survived, printed in red & black, and with 6 woodcuts and a woodcut border on r/v. Pt. II (the story of Hercules) is almost complete (final leaf only lacking) with 2 woodcuts on title and 29 in text (various sizes, incl. repeated border ill.) Erfgoedbibliotheek Hendrik Conscience Antwerp. Sign. 812423:2. Franssen 2016 dates c. 1530.^[8] [UTRECHT]
57. Der vrouwen natuere ende complexie. Utrecht, Jan van Doesborch, (c. 1531) 4°. NK 2184; NB 31239; http://ustc.ac.uk/index.php/record/421109; Franssen 1990, nr. 65.
58. Den groten herbarius (Ortus sanitatis). (Utrecht), Jan van Doesborch, 18 Jan. 1532. 2°. NK 3145; NB 9171; http://ustc.ac.uk/index.php/record/400523; Franssen 1990, nr. 66. NB / USTC suggest that this edition is printed in octavo which is incorrect. It was certainly printed in Utrecht according to a correction made by NK in vol. 3, 3, XVII.
59. Int paradijs van Venus. n.p.n.d. (Utrecht, Jan van Doesborch, c. 1532). 4°. NK 1678 (= 0961); NB 30266; http://ustc.ac.uk/index.php/record/424761; Franssen 1990, nr. 67. NB / USTC date 1530 and assume that the text is printed by Jan Berntsz. Based on the correction of NK vol. 3, 3, p. XVI this edition is printed by Van Doesborch instead of Jan Berntsz, and after Den groten herbarius.

2.5 Jan van Doesborch and Roland van den Dorpe

[UNDER CONSTRUCTION]

As said before Jan van Doesborch took over the printing enterprise from the widow of Roland van den Dorpe.  Between 1496 and 1501 Van den Dorpe and his wife printed the following texts according to especially Kok 2013 and NK.

• Ailly, Pierre d’Thoofkijn van devotien. Antwerpen, Roland van den Dorpe, 16 April 1496 Inv. 380; ISTC ia00478300^[1]
• Ganck die Jesus ghinck metten cruce. Antwerpen, Roland van den Dorpe, 1496-1500. Inv. 382; ISTC ig00066750^[2]
• Cronike van Brabant. Antwerpen, Rolandvan den Dorpe, 1497 Inv. 381; ISTC ic00475000 ^[3]
• Die distructie van Troyen.Antwerpen, Roland van den Dorpe, 1496 Inv 383; ISTC  ih00281000^[4]
• Een geestelijke oefening hoe men dat kindeken Jesus zal bezoeken. Antwerpen, Roland van den Dorpe, 1497-1500 Inv. 384; ISTC io00029450 ^[5]
• Vocabulair pour aprendre romain et flameng. Vocabulaer om te leerne walsch ende vlaemsch. Antwerpen, Roland van den van den Dorpe, [1496] Inv. 385; NK 4070; ISTC iv00314500^[6]
• Seer minnelijke woerden die Jesus had met sijn gebenedijde moeder. Antwerpen, Roland van den Dorpe, 1497-1500. Inv. 386; ISTC  iw00070450^[7]
• Van nijeuvont, loosheit ende practike, hoe sij vrou lortse verheffen. Antwerpen, Roland van den Dorpe, 1497-1501 Inv. 388; ISTC in00280000^[8]
• Muntplacaat, 25.12.1499 Antwerpen, Roland van den Dorpe, 1499 Inv 389; ISTC^[9]
• Vormen ende gelijkenissen van den penningen van goud ende zilver. 25 Dec. 1499 Antwerpen, Roland van den Dorpe, 1499-1500. Inv 387 / NK 4074; ISTC iv00370500^[10]
• Herp, Hendrik, Dits die groote ende nieuwe spieghel der volcomenheit. Ende is een zeer devoet ende profitelike materie beide voer gheesttelijc ende we… Antwerpen, wid. Roland van den Dorpe, 1501.  NK 1062.
• Merswin, Rulman, Een seer salich orbaerlijc boecxken geheten vander ix velden dat is van ix manieren oft staten van duegdelijken menschen. Antwerpen, wid. Roelant van den Dorpe, 1501.  NK 1516.

According to the USTC Van den Dorpe printed 14 texts and his list can be characterized as follows. The texts were all printed in Antwerp, twelve in Dutch and two in French; six on Religion, 3 on Economics; two dictionaries; two on History and Chronicles and and one within the category Philosophy and Morality. Six texts were printed in octavo; 4 in kwarto; two in folio and one was a pinted in plano, a broadsheet.^[11] Van Doesborch not only took over the printing material including his device, but also his woodcuts (for instance in Buevijne van Austoen). He furthermore reprinted the Cronike van Brabant and Die distructie van Troyen. It is likely that he printed also the translation of Vormen ende gelijkenissen van den penningen van goud ende zilver.

2.6 Jan van Doesborch and Jan Berntsz

At the end of 1530 or early in 1531, after a period of almost thirty years in which he had lived and worked in Antwerp, Jan van Doesborch uprooted himself and moved northwards to Utrecht. This was no mean move for a man who must by then have been all of 50. In Utrecht he proceeded to print at least two more texts Der vrouwen natuere ende complexie (c.1531; NK 2184) and Den groten herbarius (1532; NK 3145) after which he disappears from sight, except for a statement of account from the Buurkerk in Utrecht from which it is clear that he was buried there in 1536. So for about six years he lived and maybe worked in Utrecht.
From van Doesborch’s edition of Der vrouwen natuere ende complexie we know that he settled at the same address as Berntsz, for the colophon reads: ‘Gheprent bi Ian van Doesborch in de stadt van Utrecht biden Doem in den gulden leeuwe’ (Printed by Jan van Doesborch in the city of Utrecht by the cathedral at the golden lion'(F4v.). This address also appears in, among other places, Thuysder fortunen ende dat huys der doot (NK 1151), a text that Jan Berntsz printed in September 1531, though Berntsz refers to his printing shop as ‘on the corner under St. Martin’s tower at the golden lion’ (O8v.).
Van Doesborch’s last dated text to be printed in Antwerp, the Cronijcke van Brabant (NK 654-6), dates from June 1530. The first part of the text is a fairly close reprint of the one that he had also printed in 1512 and 1518 (NK 652/3), the original edition of which (CA 508) had been published in about 1497-8 by Roland van den Dorpe.The second part of the Cronijcke van Brabant is a sequel to the earlier editions and relates the events that took place in the kingdom of Charles V between 1517 and 1530.
There is something very remarkable about the Cronijcke van Brabant. Not only is it Jan van Doesborch’s last dated Antwerp edition, there are also three distinct impressions of the text, the differences between which appear on the title-page. The text and the type-matter are identical, but the title-page of NK 655 bears the following addition: ‘Dese boecken vint men te cope tot Michiel van Hoochstraten inden rape’ (These books are to be found for sale at MvH at the turnip’), whereas on the title-page of NK 656 we read: ‘Dese boecken vint men te cope tot Henrijck Petersz. in den mol’ (These books are to be found for sale at HP at the mole). We are witness here to a remarkable fact of Jan van Doesborch’s output, for in all the years in which he was active in Antwerp there is nothing to show that he ever produced editions in collaboration with other printers/booksellers. Examination of some title-pages of NK 654, 655 and 656 reveals that the additions were made later and that to make them the type matter that of the title-page only was opened up. Whether this was a joint venture designed to spread the financial risk of the edition or whether the splitting of the edition was unplanned it is now impossible to say, but the apparent coincidence is naturally striking.  A possibility is of course that Van Doesborch suddenly had to quit being a printer/publisher, because of for instance illness and that he actually sold his copies to the other publishers. Against this speaks that he continued printing and publishing in Utrecht.

On the face of it the most natural reason for van Doesborch’s departure from Antwerp is that he was pessimistic about the prospects for a flourishing printing house there. With the growth in the population and commercial life of the city the number of printers and the volume of their output had increased greatly in the course of the sixteenth century. Between 1500 and 1540 more books were printed in Antwerp than in all the other towns of the Low Countries put together, and after 1525 in particular Antwerp took over from Deventer as the premier Netherlandish printing centre.^[1] Clearly it was apparent to many in the printing fraternity that Antwerp’s central position and its good communications in all directions were very good for trade, and the presence of an important home market in one of the most densely populated and most literate parts of Europe was naturally also something that could not be ignored.
The survival of any printer in the Antwerp of those days probably depended very largely on his success in addressing a particular segment of the market. Jan van Doesborch appears to have been quite successful in this regard: and his list is accordingly considerably different from that of the average Antwerp printer. The most distinguishing feature being the printing in English of non religious books like prose romances and jest books.^[2]

With the rise of the Reformation, Antwerp became England’s source of Lutheran texts; later, even English bibles were printed in Antwerp. This brought the book trade with England into the sphere of illegality, for not only was the printing and possession of Lutheran books prohibited in the Low Countries, in England itself restrictions were imposed on book imports in order to keep the Lutheran threat at bay, and in 1534 the arrangement that had stood since 1484, whereby the European book trade had enjoyed certain privileges, was abolished. In fact, however, any real regular trade in books between England and the Continent had already almost ceased, or at least decreased in 1526.^[3] It seems reasonable to suppose that the gradual disappearance of the English market was a severe blow to van Doesborch and that he was ultimately unable to cope with the financial consequences of losing one of his particular specialisms.

At the end of 1530 or the beginning of 1531 van Doesborch left Antwerp for Utrecht, perhaps at the instigation of the Leiden printer Jan Seversz., who had gone to Antwerp by way of Utrecht after his banishment from Leiden, and from whom van Doesborch bought up remnant copies of his Cronijcke van Hollant (NK 613), printed in 1517.^[4] It is characteristic of van Doesborch’s methods that he also used the addition to the Cronijcke van Brabant for his edition of the Cronijcke van Hollant of the same year, thus legitimizing a new edition of these voluminous chronicles. More probably, however, van Doesborch was au-fait with the situation in Utrecht and already knew Jan Berntsz. After all, it is hardly common practice to move in with someone one hardly knows, and there is also another pointer to a prior acquaintance: a number of woodcuts used by Berntsz. for his edition of Suster Bertken’s Een boecxken van die passie ons lief heeren(NK 4187/8) of 1516. In May 1517 these same woodcuts were being used by van Doesborch in his Den oorspronck onser salicheyt.^[5]

Jan Berntsz., printer in Utrecht
Not much is known about Jan Berntsz. He was active as a printer in Utrecht from 1514 and probably died in 1546.In 1525 he applied for citizen’s rights in the city and we know where he lived at various times from the colophons of his books.^[6] According to Nijhoff-Kronenberg Jan Berntsz. printed 53 texts between 1514 and 1540.^[7] There is a conspicuous break in his output between 1526 and 1530, and it is not inconceivable either that van Doesborchs arrival roused him from his hibernation, or alternatively that it was precisely on account of Berntsz. apathy that van Doesborch perceived an opportunity for himself in Utrecht. Be that as it may, the fact is that the arrival of van Doesborch in Utrecht had a considerable effect on Berntsz.’s output.

Of the 54 texts printed by Berntsz. 27 were printed in the period 1514-26 and 25 in 1530-42, with 2 texts that cannot at present be dated.^[13] In the first of these two periods he printed 13 Latin and 12 Dutch Texts, largely commissioned by the ecclesiastical and secular authorities and the rest mainly catechistical works. The inventory of the cathedral chapter (No. 651.⁸; Utrecht RA) of 1522 shows that he printed the little work by A. Florentius, Brevia apostolica adequate Trajectenses (NK 5 / 4419) in an imprint of 1600 copies. Alongside letters by St.Jerome he printed papal letters, hagiographical works in Latin, and such popular devotional texts as the Geestelijcke Boomgaert der vruchten (NK 475), Devote Oeffeninghe totten berch van Oliveten (NK 1608) and Die negen couden (NK 6 26). He became well known as the printer of the Boeck tracterende van desen punten (NK 4186) and Een boecxken van die passie ons liefs heeren by Suster Bertken, an Utrecht recluse who spent 57 years in her hermitage by the Buurkerk.^[8] In 1526 he printed a Loterijkaart (NK 0823) for which he received payment of ‘two hundred guilders Hollands’ per thousand. A work which seems not to have survived is a Privilegium ducis Gelrie of 1521/2 (NK 01014). These last two jobs were Jan Berntsz.’s entire secular production in the period 1514-26.

Berntsz. output between 1530 and 1532
With the coming of van Doesborch the tone of Berntsz.’s list alters. Looking at his output between 1530 and 1532, we see the following:

NK 1678 Int paradijs van Venus. [c.1530] NK 722 Dirk van Munster, Der kersten spiegel. 1531
NK 1151 Thuys der fortunen ende dat huys der doot. September 1531
NK 520 (L.Vives, Forma subventionis pauperum apud Hyperas). [1531] NK 4165 Devote oeffeninghe tot een yegelijcke choor der engelen. 1532
NK 4422 Dat bedroch der vrouwen. (c. 1532)

Apart from the lost edition of the text by Luis Vives the list consists of texts that Berntsz. and van Doesborch had already printed before. The last leaf in the only known surviving copy of Int paradijs van Venus is missing. Nijhoff-Kronenberg ascribes the edition to Jan Berntsz. This cannot be right, since the dating c.1530 is derived from the dating of the three editions of Der vrouwen natuere ende complexie,which van Doesborch and Berntsz. produced between c.1532 and c.1538. In one of the corrections to Nijhoff-Kronenberg, Kronenberg^[9] described the van Doesborch edition as the earliest, effectively nullifying the attribution of Int paradijs van Venus to Berntsz. The text was therefore printed by van Doesborch certainly after Thuys der fortunen which Berntsz. had published in September 1531 as is evidenced by a comparison of the woodcuts, and perhaps even after van Doesborch printed Den groten herbarius,which bears the date 18 February 1532.[new time system 1533] ^[10] Der kersten Spiegel by Dirk van Munster is, like the Devote oeffeninghe tot een yegelijcke choor der engelen, a reprint of Berntsz. own earlier edition (the dates are c.1521 and c.1522 respectively (NK 721 and 1609). Van Doesborch had already printed Thuys der fortunen in 1518, but the unusual feature of Berntsz. edition is that he goes back to the edition by Willem Vorsterman of 1522 (NK 2322), where the text is slightly different from that of van Doesborch’s edition. Berntsz. edition of Dat bedroch der vrouwen is the earliest known, but despite this we are fairly safe in assuming that van Doesborch had already printed it in Antwerp: among other things, there are two extant editions of an English translation dating from the middle of the sixteenth century, and in view of van Doesborchs predilection for Dutch/English doubles it is quite possible that the text first appeared as such in Antwerp.^[11] There is some evidence for this. The text consists of 23 stories of which 11 are translations or adaptations of tales from a French collection of novellas called Cent Nouvelles Nouvelles. For the other stories the book draws on (besides the Bible) various narratives that appear elsewhere in works printed by van Doesborch in Antwerp. The book is fairly and squarely in the ‘querelle des femmes’ tradition and appears, indeed, to be almost a concretization of Chaucer’s ‘book of wykked wives?.^[12] Of course, it is not impossible that even in about 1532 van Doesborch still maintained his contacts in the English market, as a result of which Berntsz. edition of Dat bedroch der vrouwen was indeed the first. In that case it can hardly be otherwise than that van Doesborch himself must be regarded as the compiler.^[13] Whoever he was, the compiler must have been thoroughly familiar with the contents of the books van Doesborch had printed.
Unfortunately the surviving fragment of a later edition of Dat bedroch der vrouwen fails to provide us with the clues we would like. While this edition, which was published between 1569 and 1574 by Jan II van Ghelen, departs from the Berntsz. text in various places, whether this was due to the use of a source such as the lost van Doesborch edition or whether the slight changes are the result of renewed composition and presswork is difficult to establish. To my mind there is no more plausible interpretation.^[14]

Berntsz. output over the period 1535-1542
Nothing printed by Berntsz. and Van Doesborch has survived from the years 1533 and 1534, but Berntsz.’s output over the period 1535-42 consists quite largely of works previously printed by Van Doesborch. At the same time it is clear that Berntsz. now acted as a local and regional printer and had close connections with the secular and ecclesiastical authorities in Utrecht.

NK 506 H. Brunschwig, Dat hantwerck der cirurgien. 1535
NK 718 Dionysius Carthusianus, Spiegel der liefhebbers deser werelt. 1535
NK 1688 Die evangelische peerle. 1535
NK 4414 Der vrouwen natuere ende complexie. [c.1535] NK 1222 J. de Indagine, Chyromantia. 1536
NK 615 C. van Hoorn, Corte Cornikel. 1537
NK 2712 C. van Hoorn, Epitome. 1537
NK 616 C. van Hoorn, Corte Cornikel. [c.1538]?
NK 4288 P. Vorstius, Facultates ei datae a papa Paulo III cum potestate legati de latere, etc. 1537
NK 1054 Den groten herbarius. 1538?
NK 3474 G. Macropedius, Fundamentum Scholasticorum. 1538
NK 2183 Der vrouwen natuere ende complexie. [c.1538] NK 1353 Van den leven ende voertganc des antekerst. 1539?
NK 2048 Tollerantie ende permissie vander evaluacie van den payementen.[1539] NK 2102 Dye nieuwe valuacie ende ordinancye op tstuc van der munten.[1539] NK 2078 Een schoon triumphe [of Charles V] bynnen Utrecht.[1540] NK 4243 Thuys der fortunen ende dat huys der doot. [c.1540] Adhortatio ad illustriss Principes Caroli V,etc. 1542^[15]

More reprints of Van Doesborch editions
Dat hantwerck der cirurgien by Hieronymus Brunschwig is a textbook for physicians on how to deal with cuts and fractures. Fine woodcuts illustrate the methods of applying splints to legs and arms. Although no earlier Dutch edition of the text is known, it can be assumed that one did exist, and… that Jan van Doesborch was the printer of it. An English translation of 1526 survives in which it is expressly stated that the English translation of the High German text was made by way of the Dutch: ‘whiche boke of late was translated out of the speche of hye Almayne into lowe Duche. And afterwarde into our moders tonge of Englysche’ (T6v.). Apart from the woodcuts that go with the text itself, this English edition also contains copies of woodcuts used earlier by van Doesborch.^[16] Breugelmans calls it surprising that for the Berntsz. edition (and incidentally for the English translation too) copies were used of Hans von Gersdorff’s Feldbuch der wundtarzney, which was printed in Strasburg in 1517.^[17] In fact this is understandable, since not only are there more woodcuts in that text, but they are also often more detailed than those in Brunschwig’s editions. This would seem to indicate that Berntsz. (or van Doesborch) intended his edition to be of greater practical use.

In 1538 Berntsz. reprinted Den groten herbarius and in 1540 or shortly after Thuys der fortunen again. Van den leven ende voerganc des antekerst is another reprint from van Doesborch’s list, for the text occurs as part of Die vijftien tekenen (NK 1975) of c.1503 and Den oorspronck onser salicheyt of 1517. Other works reprinted by Berntsz. from van Doesborch’s list are Der vrouwen natuere ende complexie (c.1535 and c.1538, in which it is conspicuous that the section on ‘Die tekenen & complexion der secreter ballen’ has been omitted, presumably for reasons of decency (?), as has the conclusion. The conclusion gave a clear indication of the kind of audience van Doesborch was trying to reach.^[18]

Dits ghedaen om dat elc man sou weten
Hem te regeren na wisen raet,
Opdat hi niet en worde gesmeten
Vanden vrouwen met moede quaet.
Dus neemt it goede die hem groots vermeten.
Laet staen die woorden / volbringt die daet.
Dit doch gade slaet. (F4r.)

(This has been written because every man should know how to conduct himself wisely, so that he shall not be beaten by women of bad character. So let him who is full of himself take this to heart. Forget those words, and do the deed! Take proper note of this!)

Clearly van Doesborch is addressing a male rather than a female audience, as indeed the book’s subtitle already suggests. This is in contrast to Berntsz. The conclusion in his editions of Der vrouwen natuere ende complexie consists of a poem that is not easy to interpret and which appears to commend the book as a do-it-yourself guide or woman’s comforter.^[19] Why the change? Was the point of view reflected in van Doesborch’s conclusion too controversial, and was it too sensitive in the context, too, of the recent uproar concerning Dat bedroch der vrouwen? Perhaps this needs some amplification.
There survives from the year 1561 a copy of a text printed by Jan II van Ghelen entitled Dat profijt der vrouwen.^[20] The text opens with two prologues of which the first, in particular, is extraordinary. It describes a conversation between a printer and a woman who complains of a text that the printer has published: Dat bedroch der vrouwen.

Tvrouken.
Ghi hebt dicwijls van vrouwen geprent
Maer mi dunct tis meer tot scamp en spijt
Dan uut lieflijcker aderer sonder verwijt
Die prentere.
Ic en doe niet, dies seker zijt.
Al duncket u, dat seg ic bi mijnder trouwen.
Tvrouken.
Leest dan wel over dbedroch der vrouwen [my italics] Dat ghi corts in prente hebt uutghegeven
En is dat niet den vrouwen tot spijt gheschreven.(A2r.-v.)
(The woman.
You have often printed stuff about women, but me thinks’t is more more in scorn and spite than from love in your veins without reproach.
The printer.
I do it not, be sure of that. Even if you think so, I tell you by my faith.
The woman.
Then read about the deceit of women, that you recently
gave out in print: was that not written to spite women?)

The printer objects to this, claiming that the text is not at all anti-women, but that in any event the text that now follows is very useful to both women and men. The problem that faces us now is whether the prologue is a reaction to the consternation that arose around a publication of Dat bedroch der vrouwen in about 1560, or whether there is a direct connection between this text and this prologue on the one hand and the supposed Antwerp edition by Jan van Doesborch or the edition by Berntsz. It is conspicuous, but no proof, that the later editions of Dat profijt der vrouwen simply repeat both prologues, even though there is certainly no question of this having any topicality value.^[21] As to the origins of Dat profijt der vrouwen, we know that the text had been printed in 1550 and 1555. What we do not know is whether the first prologue appeared in the work at that early stage. In about 1540 the text of Dat profijt der vrouwen appeared, under the heading addicien, as part of the translation of Eucharius Röslin’s Den rosegaert van der bevruchten vrouwen. These ‘additions’ have their own prologue, which explains how Dat profijt der vrouwen came to have two prologues.
At this point it is instructive to look briefly at the textual history of Röslin’s text. In 1516 it was translated from the German and published by Thomas van der Noot in Brussels (NK 1831). Unaltered reprints followed in 1528 from Jacob van Liesvelt and Symon Cock (NK 3821),in 1529 from Michiel Hillen van Hoochstraten (NK 1832), and in 1530 from Willem Vorsterman (NK 1833). After this, two editions appeared with the supplementary material. The dating of both of these is problematical. Nijhoff-Kronenberg gives the date of both the edition by Symon Cock (NK 1835) and that by Jan van Ghelen (NK1834) as c.1540. However, where a dating is uncertain Nijhoff-Kronenberg works with round figures, so that’c.1540′ means little more than ‘after 1530’.^[22]The last known dated edition by Jan van Ghelen is from 1533.^[23] No certain date can be given after that time, so it would appear to be not impossible that Dat profijt der vrouwen,with the prologue, was in circulation at about this time as an independent text.
To some extent this notion is supported by the prologue of the text itself. A similar dialogue between a translator/printer and a woman also appears with another text: Van den X esels. Once again, we do not have the earliest edition to be printed, but luckily more recent editions can tell us something about its origins. It is generally accepted that the text was printed by Jan van Doesborch in Utrecht before december 1530. The evidence for this is seen in the following passage.^[24]

Nae dyen dat ick mynen boeck ghetranslateert hadde uut den Engelschen in Duytscher spraken ende daer af een eynde gemaeckt hadde, so quamte mynent Thantwerpen opde Lombaerde veste daer ick als doen ter tyt woonde een schoon vrouken(want sij daer bekent was) die dit boecxken van die neghen Esels hoorde lesen. (D4v.)
(After I had translated my book from English into Dutch and had finished it, there came to visit me in Antwerp, on the Lombard rampart where I was then living (since she knew the way), a fair lady who had heard this little book of the nine asses read.)

Clearly, then, if this is to be believed, the text was a translation from the English and was only printed after the translator (and printer?) had moved away from Antwerp. Jan van Doesborch had close ties with England, lived on the Lombard rampart, and moved to Utrecht in about 1530. He is thus a prime candidate for identification as the printer of this text. In the same chapter of Van den X esels there is also a reference to the court at Mechlin. It so happens that in December 1530 this court was transferred from Mechlin to Brussels, and on this ground Elslander believes that Van den X esels was probably printed between June 1530 (the date of the last dated edition by van Doesborch in Antwerp) and January 1531. ^[24] It is conspicuous, too, that the printer (= van Doesborch) did not print the work while he was still in Antwerp. Is this another sign of a hasty departure?

Both economically and religiously the year 1530 was a turbulent one in Antwerp, just as 1525 had been. The chronicle of Antwerp paints a picture of a women’s revolt:^[25]

Anno 1525. – Op St. Michielsdagh, doen was tot Antwerpen groot rumoer van de quade wijffs ter oorsaecke van een augustijnschen predicant die in de Munte quam, ende die marcgrave leyde hemgeÂvangen in St. MichielscloosÂter, in een camer.Hier door rees groot rumoer, soo datter wel iijc vrouwen quamen ende deden op die camer groot gewelt, soo dat sij hem uytÂcregen, ende leyden hem in sijn clooster. (Anno 1525.- On St. Michael’s Day there was great uproar of angry women on account of an Augustinian preacher who came to the Mintyard and was imprisoned by the margrave in a room in St. Michael’smonastery. This gave rise to great uproar such that at least three hundred women came and batteredat the room so that they got him out and took him to his own cloister.

This passage testifies to the considerable power that women could evidently wield if they had a mind to it, and as an audience too women were not insignificant. It does not seem very likely, but is it possible that Jan van Doesborch did not move from Antwerp to Utrecht entirely of his own free will? In this connection let us look briefly at some fairly hypocritical-sounding passages in Dat bedroch der vrouwen. At the end of the prologue, in which there is a longlist of the wickednesses of women (A2r.-B1r.!) we read the following:^[26] Dactor

Ghi goede duechdelike ende eerbaer herten, vrouwen,ioncfrouwen ende maechden wilt my verontschuldighen, dat ic hier schrijve van die boosheyt, lichtvaerdicheyt ende bedroch der vrouwen. Want ghi van dien verscheyden ende uutgenomen zijt,want boven alder werelt schat is een goet, eerbaer, meersamighe vrouwe. (A4v.)
(Author You good, virtuous and honourable hearts, wives, ladies and maidens will excuse me that I write here of the wickedness, frivolity and deceit of women. For you are set apart and excepted from these, for a good, honourable, obedient woman.)

and the text ends as follows:

Conclusie.
Ic soude veel meer bedrochs vanden vrouwen gescreven hebben, want daer wasser noch ontallike veel in die penne. Om dattet den leser niet en soude verdrieten ende dat die vrouwen niet en souden vergrammen. Het is mi ooc selve tegen mijn herte, want dat vrouwen wesen is so soet, so minlijc, so lieflijc om aensien. Sonder vrouwen en is geen volmaecte vruecht, daer geen vrouwe is daer is gheen gemac. Ooc dattet meest is (so men gescreven vint) dat aensicht van der schoonder vrouwen verstarct dat herte des mans. Hierom alle goede hertekens en sullen hem hier niet aen stoten, want ic stelle hier van de ontrouwe,lichtvaerdige vrouwen, die niet en soecken dan goet chiere ende wellust des vleesche, dwelc is den wech der hellen daer ons die minlike barmhertige Jhesus af beware. Amen. (K4r.)
(Conclusion. I would have written of many more of women’sdeceits, for there were still innumerably manyin the pen. [I have not,] So that the readershould not be saddened and so that women shouldnot be angered. It goes against my own heart,too, for womanhood is so sweet, so lovable, so lovely to behold. Without women there is no perfect fruit, where there is no woman there isno ease. Also because it is usually true (as it is written) that the sight of the beauty of women fortifies the heart of men. For this reason all good little hearts will not take offence, for I write here of the faithless, frivolous women who seek naught but good cheer and the pleasures ofthe flesh, which is the way down into hell from which loving merciful Jesus preserve us. Amen.)

Is this an attempt by van Doesborch and later Berntsz.to cover themselves against criticism from the female part of their market and readership? It is obvious out of Van den X Esels that Dat bedroch der vrouwen was not appreciated by the whole public in Antwerp.

Berntsz. output over the period 1535-1542 (continued)
Back to Jan Berntsz.’s output in the period 1535-42. Apart from government work such as Dye nieuwe Valuacie ende ordinancye op tstuc vander munten, Tollerantie ende permissie vander evaluacie van den payementen and Een schoon Triumphe van Karel V bynnen Utrecht, the ecclesiastics of the cathedral chapter provided a stream of important jobs. In 1537-8 Berntsz. printed a historical chronicle by Cornelis van Hoorn twice in Dutch and once in Latin. Van Hoorn was a physician, visited Jerusalem in 1520, and in 1531 was elected a canon of the Utrecht chapter.^[27] Pieter van der Vorst studied law at Bologna before spending several years in Rome, where he was private chaplain to Adrian VI, the only Dutch pope. From 1534 until his death in 1549 he was bishop of Acqui in Lombardy and in 1535 he was given a prebend in the Utrecht chapter, of which his brother Johannes was dean from 1529. In 1536 he was appointed papal legate in Germany and the Low Countries.^[28] Gerardus Macropedius, a linguistic scholar and writer of Latin school dramas, was from 1537 until 1552 rector and master at the Hieronymian school in Utrecht.^[29] He was born at Gemert, north-east of Eindhoven, and was on very good terms with the printer Gerard van der Hatart of ‘s-Hertogenbosch, who published almost all his works.His Fundamentum Scholasticorum, which Jan Berntsz. printedin 1538, coincides with the beginning of his stay in Utrecht, but it is clear that this is a reprint. The text, the last surviving copy of which was lost in a fire at the university library at Louvain, opens with a poem of dedication to Macropedius by the original printer in ‘s-Hertogenbosch which reads in translation as follows:^[30] Hexastich by the printer Gerard van der Hatert
See here, interested [reader], the little book,that is again appearing in an enlarged edition. I beg you to let it please you. In any event much has been added to the basic grammar from the field of Macropedius. Very much has been added to the previous edition. Conjugation has been dealt with more extensively.
To Berntsz., Macropedius’s arrival in Utrecht would have been a good reason for bringing out his book again on the Utrecht market.
Someone else with whom Berntsz. also had dealings was Dirk Loer, who was born in about 1500 at Stratum near Eindhoven and joined the Carthusian order at a young age.^[31] He spent much of his life gathering together and publishing the writings of Dionysius the Carthusian, whose first biographer he was. Loer worked on this publication at Cologne from about 1530 until 1539. It is hardly surprising, then, that Berntsz. was able to print de Spiegel der liefhebbers deser werelt of Dionysius in 1535, for it is a translation of a Low German text printed in Cologne in 1532.^[32] Nor, accordingly, does it occasionany surprise to learn that it was the same Loer who approached Berntsz. in 1536 with a manuscript of Den evangelischen peerle, now attributed to the nun of Arnhem, Reynalda van Eymeren, and which Loer had provided with an introduction.^[33] It is noteworthy that enlarged versions of this text appeared in Antwerp in 1537 and the years that followed, but that Berntsz.’s edition contains passages that are absent in these. Evidently more than one manuscript of this text was in circulation and they differed in length and content; in his search for writings by Dionysius Loer seems to have stumbled across the’Berntsz. manuscript’. When it became clear that there was a market for this text, other, more extensive manuscripts were dusted off and printed. This would explain why the Utrecht editor remarks in his preface to the Antwerp editions that he thought he had published all the texts by the Arnhem mystic. It does not seem very likely that there was an earlier, complete edition of Den evangelischen peerle of which Loer had no knowledge.^[34]

Jan van Doesborch’s influence on the composition of Jan Berntsz.’s output was considerable, and it seems that in a commercial sense too Berntsz. learnt something from van Doesborch. In 1538 he reprinted Den groten herbarius.Dutch editions of this text had been appearing since about 1484/5, but a new section had been added to each new edition. Compared with the edition of Jan van Ghelen of 1526 (NK 1053), van Doesborch enlarged his edition with the following, as he himself clearly states on the title-page: Een expert tractaet voor personen die op dorpen en castelen woenen verre van de meesters. Om te makene wondrancken, salven ende olien daer hem elck met ghenesen mach. Welck tractaet in die ander Herbarius niet en is. (An expert tractate for persons living in villages and castles far from physicians. To make elixirs,salves and oils to cure them of everything.Which tractate does not appear in the other Herbarius.)
And Berntsz. too adds a little something of his own. Not only does he reprint van Doesborch’s edition, on the title-page we now find: Noch is hier een boecxken by gemaect van menigerley plantingen ende potingen der boomen met veel schoon leeringen van die natuere der bomen welc in dander Herbarius niet en is‘.(V 3r.)(A further little book has been added to this, of various plantings and pottings of trees with many fine lessons on the nature of trees, which is not in the other Herbarius.) [Italics PF] Meanwhile we are treated to advertising for another work by Brunschwig which Berntsz. published, according to him, and of which no copy appears to have survived:^[35] Ende omdat die cruyden ende dat sap daer af niet soo bequaem en zijn om besighen ende te nutten als die gedistilleerde wateren, so hebbe ick( god si ghelooft) een boeck ghemaect voor die grote distillacien der wateren’ (V3r.) (And because their herbs and juice are not so easy to use and drink as distilled waters, I have (God be praised) written a book on large distillations of waters.)
This reference to the great distillation book is immediately reminiscent of another major work by Hieronymus van Brunschwig, Liber de arti distillandi, an English translation of which dating from 1525 has been preserved,again having been translated from the Dutch: ‘And now newly translate out of duyche into Englysshe’ (a1r.).The translator and printer of this text was Lawrence Andrewe, who in 1520 had acted as a translator for none other than Jan van Doesborch.^[36] Berntsz. distillation book may have been a reprint of Die distillacien ende virtuyten der wateren, printed by Thomas van der Noot at Antwerp in 1517 and c.1520 (NK 505/725), but it is more likely that it is a reprint of an earlier edition by van Doesborch. Van Doesborch says at the end of his edition of Den groten herbarius.^[37] Ende om datter weinich is die de conste weten van den wateren te distileren, ter rectificeren ende harenrechten tijt te houden, daerom sal ick (spaert mi god) den boeck der distilacien prenten… (Z4v.)(And because there are few who know the art of distilling the waters, to rectifyand to keep them for the right time, therefor shall I (if god saves me) print the book of distillation…)

The only important text that we have not yet mentioned from the period 1535-42 is the translation from the Latin of the Chyromantia of Johannes de Indagine of 1536. This spaciously set book in folio, numbering 184 leaves, explains how the character and state of health of aperson can be determined from a reading of the lines on the hand (‘chiromantia’), facial characteristics(‘phisionimia’) and the positions of the stars (‘astrologia naturael’). The text is richly illustrated and contains, among other things, copies of woodcuts by Drer;?5?1 it opens with an introduction by the author. This is followed by a very extensive and scholarly introduction by the translator. This prologue comprises over 11(!) pages and provides a large number of examples from classical and biblical antiquity which are designed to show that the sciences dealt with in the book are extremely useful,for the translator too is aware that these arts meetwith considerable resistance. In passing he takes a swipe at the rhetoricians’ literature in order to accentuate the usefulness and benefit of the arts named:?5?2^[52]

Wy lesen dicwijls refereynen, fabellen, en dieselfde verwonderen wy, welcken anders niet bi en brenghen dan ydelheyden ende nyet anders en doen dan die ooren en schrapen mit dat gheluyt van woorden uut den welcken gheen profijt ende nutticheit en druypet. Ja dicwijls een fonteyne ende oorspronck zijn van alle boeverie ende onnutticheyt die veer af behooren te wesen, dat een Christenmensche soude dencken, ick laet staen alsulckes te lesen, ick swijghe gheestelijcke persoonen’ (C1v.) (We often read refrains, fables, and wonder at the same, for they teach naught but vanity anddo naught else but scrape the ears with the sound of words whence droppeth no profit and usefulness. Yea, they are oft a fount and source of all roguishness and uselessness which ought to be far off, so that a Christian soul might think I’ll not read such matter, not to mention persons of the clergy.)
This text appears to be the only one in which Berntsz.- perhaps still influenced by van Doesborch – may have run some risk. With his publishing of Der vrouwen nature ende complexie, Thuys der fortunen and Den groten herbarius van Doesborch had already shown him the opportunities that were to be had in the markets of the Northern Netherlands in general and Utrecht in particular for instructive literature in which the emphasis was doing things oneself, for the translator of Indagine continues his argument:

Hoe veele te meer sullen alle verstandel luyden naerstelijcken arbeyden om te weten ende telesen dese consten overmits welcken si haer ghesontheyt bi een moghen houden. Item om te wetene tot wat siecten dat si meest gheÂneychtzijn; doer dese const zijnen naesten behulpichte zijn ende mach sekerlic weten op wat maentyet goet om doen is ende noch veel meer andere welcke by brengÂhen een zee vol profijten ende daer by van noode zijn ende oock niet min ghenuechts voor haer en brenghen dat hy nemmermeer in dit boeck versaedt en sal moghen worden van lesen.'(C1v.) (How much more will all sensible people work zealously to know and read these arts whereby they may maintain their health. Ditto to know to what sicknesses they are most prone; by this art to teach one to be of use to one’s kin and to know certainly at what month things may best be done and many other things, an ocean full of benefits, and there is also much that will of no less use to women, and one will never have had enough of this book and be tired of reading )

Conclusion
We may conclude that after van Doesborch’s death Berntsz. printed quite a number of texts that were either brought to Utrecht by van Doesborch or printed there by him. Maybe the role of Van Doesborch changed after the publishing of Den groten herbarius from february 1532 [1533] and did he spent more time on choosing and preparing of texts because the actual printing process had become to heavy for him. For the lack of texts in 1533 / 1534 I have no explanation, but of course it can be a coincidence. / toeval
On the other hand Berntsz. was not so much interested in the fictional texts as in the artes literature, which was evidently a commercial success. The fact that the texts were available and that there was evidently a demand for them would appear to be sufficient to explain why Berntsz. reprinted them. These texts full of information that could be put to practical use were new to Berntsz. in the period 1530-42 and he owed them entirely to van Doesborch. Thus at this time Berntsz.’s output was not only far more secular than at the beginning of his career, it was also far fuller of Dutch texts compared with Latin than it had been. This too appears to be a sign of van Doesborch’s influence.
At the same time the influence of the ecclesiastical and secular authorities appears to have increased, to some extent at the expense of the simpler devotional tractates. Certainly after 1535 Berntsz. produced no further reprints of this kind of work, instead printing almost exclusively the work of contemporary scholars from Utrecht and the Utrecht area. The simple catechistical texts were displaced to a degree by highly sophisticated contemporary Latin texts, but principally by the medical works.
The way Jan Berntsz.’s output develops over the years is a good indication of what options were open to a printer in what was, in book production terms, a provincial town. He quietly adopted the texts that Jan van Doesborch brought to him, adding very little to them of his own. Instead, after van Doesborchs arrival he continued to work, as he always had, as printer to the secular and ecclesiastical authorities of Utrecht and environs. Moreover, from 1530 onwards his output again reflected van Doesborchs choice of texts and market.
In a sense, Berntsz.’s output from 1530 onwards is also a sign of his times. The Reformation had undermined the old certainties of heaven and hell, making life in the world even more anxious and uncertain than it had been and thus creating a still greater demand for books that could provide the answers to worldly questions.

2.7 Jan van Doesborch as printer of English texts

There is a belief that many texts within Jan van Doesborch’s output were printed in Dutch-English parallel productions.2 English texts can therefore assume an important place in a reconstruction, if only because according to the survey of Nijhoff-Kronenberg they add up to some 40{53c35434ff5124bb129040f83d818d200b7e7fd417c17e5948bcd1d1891d87f7} of his output.3 There should therefore have been an edition brought out for the English market of many texts at the same time as the one in Dutch. But an inspection of Jan van Doesborch’s publications reveals that in fact only two texts printed by him survive in both a Dutch and English edition. The noble lyfe and natures of man (NK 1901)4 of after 1520 is a slightly abridged translation of Der dieren palleys (NK 1667) of 1520, while The fifteen tokens (NK 2047) of c. 1505 is the translation of Vijfthien vreeselijke tekenen (NK 1975) supposedly of the same year. In addition, the text of Of the newe landes (NK 1311) of c. 1520 is a remarkable compilation of parts taken from Van Pape Ians landen (NK 1675) of around 1506, Van der nieuwer werelt (NK 2154) of c. 1507 and Die reyse van Lissebone (NK 1800) of 1508.

The English texts printed at Antwerp have been repeatedly studied already over the years and Jan van Doesborch’s name has of course been mentioned in this connection.5 But all that has been done so far is listing the books printed by him and no more. A closer examination of this output can however achieve more than establish greater certainty concerning the existence of Dutch counterparts of some texts now extant only in an English edition: such an evaluation can also provide new insight in the commercial and artistic considerations which played a part in Jan van Doesborch’s selection and production of his texts.

THE IMPORT OF BOOKS INTO ENGLAND 1480-1540

The invention of printing around 1445 soon led to the establishment of printing presses in many German towns and other advanced countries and cities in Europe. The Englishman William Caxton printed his first book, Recuyell of the histories of Troy, at Bruges in c. 1474. In 1476 he moved to Westminster near London and became with this step the first printer in England. William Caxton settled at Westminster because his publications were to be primarily intended for the English court in residence nearby, through translations of books much in favour at the Burgundian court.7 In addition he also printed the works of English poets such as Chaucer. A con­sequence of Caxton’s choice of public was that most of his publications are in the English language.8 At the beginning of his career his successor Wynkyn de Worde followed the same line as Caxton, but even later, when De Worde tried to reach a wider public, especially with school textbooks, he continued to print many books in English.9

Caxton and De Worde’s preference for texts in the English language, as well as the absence of other skilled English printers, encouraged the well organized importation from 1480 onward of Latin texts intended for the clergy and university scholars.10 This explains why texts in the vernacular have always outnumbered those in Latin in England right from the begin­ning, in contrast with other European countries with the exception of Spain.11

The English government actively stimulated this importation of books and the immigration of foreign printers, bookdealers and booksellers until well into the fifteen-twenties. Only in 1534 was the special position enjoyed by foreigners engaged in the booktrade ever since a regulation passed in 1484, brought to an end.”

ANTWERP AS PLACE OF ORIGIN FOR ENGLISH BOOKS

While the export of books in Latin from the continent was therefore a nor­mal and continuous matter from early on, the printing and exportation of books in English took place on the European continent really only at Ant­werp, although towards the end of the fifteenth century Antoine Vérard attempted to do the same at Paris when he had four books translated into English which he thereupon printed.

At Antwerp Gerard Leeu printed a Latin-English edition of the Vulgaria of Terence as early as 1486, and in 1491, after Caxton’s death and at he request of his executors and that of Wynkyn de Worde, he printed four literary texts, among them three reprints of works previously published by Caxton, in order to fill the gap which had opened in the market.13 This enterprise of Leeu’s came however to an abrupt end in December 1492 when he was killed in a fight with Hendric van Symen die Lettersnider. 14

Whereas Antwerp’s share in the production of English texts therefore remained limited during the fifteenth century, up tot 91 English texts were printed between 1500 and 1540.15 The majority of these books came about in the period from 1525 tot 1540 and their production was in the main underground. During this period men like Christoffel and Hans van Ruremunde, Matthaeus Crom and Johan Hoochstraten (using the pseudonym Hans Luft) printed prohibited Protestant booklets and English translations of parts of the Old and the New Testament. That they were printed in large numbers is proved by the sentence pronounced in England on Hans van Ruremunde in 1528 for having had 1500 copies of Tyndale’s New Testament printed and 500 of them imported into England. How dangerous it was is seen in the fact that when his brother Christoffel returned to England in 1530 or 1531 to distribute copies of the New Testament in the English translation, he was sent to prison where he later died. 16

JAN VAN DOESBORCH AS PRINTER OF ENGLISH TEXTS

Between 1505 and 1525 only Jan van Doesborch, Govert Bac and possibly Adriaen van Berghen among the Antwerp printers can be said really to have maintained regular contact with the English market. Govert Bac is known to have several times crossed over to England as a bookseller17 and he, like Adriaen van Berghen, also printed some English texts.18

Jan van Doesborch applied himself to the English market not only as printer-publisher, but also as a translator. The colophon in a reprint of The four tokens, part of The fifteen tokens, issued by-‘the London printer Robert Weyer, declares that the book has been`translated out of the Dutche by John Dousbrugh’. 19 In addition, Jan van Doesborch also made use of translators. For instance, a prognostication by Jasper Laet de Borchloen printed by him c. 1515 (NK 1303) was translated by Nicholas Longwater, a man encountered also in another, Latin text, printed by Jan van Doesborch c. 1502 (NK 1671) under the name of Nic. de Aqualonga. His Dutch name is however simply Claes vanden Langhe Water.20 The colophon of The noble lyfe and natures of man states that the text has been translated by the later English printer Lawrence Andrewe. The entry for Jan van Doesborch in the tithes-roll of the London parish of St. Martin in the Fields for 1523/4 is proof for his sojourn in London over some period.

NON-FICTIONAL TEXTS IN THE ENGLISH LANGUAGE

Between 1505 and 1530 Jan van Doesborch printed some twenty-two English texts. This makes him responsible for nearly a quarter of all the English texts produced at Antwerp in the period 1500-40. What sort of texts are they? To begin with, he printed four texts of interest only to the English market. They are Latin grammars with accompanying text in English drawn up by the English philologist John Stanbridge and a Latin-English vocabulary, i.e. Longer accidence (NK 1) of c. 1509, Shorter accidence (NK 2) of c. 1515 and Os, facies, mentum (NK 1656) of c. 1510. The fourth is a Latin grammar by Joh. Holt, Lac puerorurn (NK 4282), printed c. 1507.21

They are all reprints of textbooks which were printed also by English printers before and after him in virtually unrevised form and were also pub­lished in part by Govert Bac and Adriaen van Berghen .22 Demand for these books was obviously so big in England that the English printers were unable to satisfy it — which made it a fairly lucrative and safe venture for Jan van Doesborch.

Next, with Causes that be proponed and trailed in a consultacyon of a journey to be made agaynst the Turkes (NK 0279) of some time after November 1517 and Bartholorneus de Clereville’s account, The copye of the letter folowynge whiche specifyeth of the greatest [ … ] batayle, that ever was seen, etc. (NK 2677) of c. 1518 Jan van Doesborch printed topical news reports that kept the English public informed about the war against the Turks who constituted a serious threat lo Western Europe at the turn of the fifteenth and sixteenth centuries. Both these treatises were certainly important also for the Dutch market and it is very likely that there were also Dutch editions of both of them. The survival of a copy of the original Latin text of the former, printed by Michiel Hillen van Hoochstraten in 1517 (NK 1763) points in this direction. Around 1515 Jan van Doesborch published a prognostication for the year 1516 by Jasper Lact de Borchloen (NK 1303). Prognostications of coming events in towns, counties and countries have enjoyed immense popularity ever since the invention of printing and well into the nineteenth century. Jasper Laet’s prophecies appeared not only in Latin and English, but also in French, Ger­man and Dutch, whereby the text was adapted to the different regions. In 1533 Jasper Laet the younger declared that throughout 44 years his father had compiled a prognostication every year and that all of them had been printed for him.” Since this English prognostication was translated by Nicolaes van den Langhe Water, whom Jan van Doesborch had already employed earlier, we may assume that Jan van Doesborch also printed the Latin (?) text which the translator used.

The printing of another three English books, apart from works of fiction to be discussed later, has been attributed to Jan van Doesborch on much shakier grounds. The first of these concerns The dialogues of creatures moralysed (NK 2774) of c. 1530. This is a translation of the Dialogus creaturarum, a work which has survived in many Latin and some Dutch editions mainly of the fifteenth century.24 The English version is made from a Latin edition and it is unlikely that Jan van Doesborch also published a Dutch edition of this text. There were, after all, already various editions of this substantial Dutch text.

Another attribution to Jan van Doesborch is that of a coin valuation, Valuacyon of gold and sylver of 1499 (NK 2105), dated by Proctor and Nijhoff­-Kronenberg about 1520, which, considering the little book’s appearance, seems rather on the late side. It is quite possible that Jan van Doesborch printed this text, considering the close relationship between this ordinance and the Dutch editions of Roland van den Dorpe.25 whose press Jan van Doesborch had taken over from his widow in about 1502. An ordinance on money which describes the equivalent values of the various coins is of course a particularly useful trade handbook and printing it can hardly have presented much financial risk.

It is higly doubtful whether Jan van Doesborch also printed the treatise on the plague of around 1512, A boke on the pestilence (NK 1261), which has been ascribed to Benedictus Kanuti, Bishop of Westeraes. This booklet, which was repeatedly printed in Latin in the fifteenth and sixteenth cen­turies,26 survives in five other English editions. Three of these were printed by William de Machlinia at London between 1486 and 1490. The fourth and fifth editions of the English text came from Wynkyn de Worde’s press about 1509 and 1511. The edition attributed to Jan van Doesborch is derived from one of those printed by William de Machlinia and not from one of Wynkyn de Worde’s. This fact must surely seriously undermine both the supposed date and the attribution to the press of Jan van Doesborch.27

What conclusion can now be drawn concerning the non-fiction texts within Jan van Doesborch’s output? It must be obvious that the printing of most of them, such as the grammars, vocabulary, coin ordinance, the prog­nostication and the news reports, which were of small size and format, did not create any great risk. They were simple reprints and translations with a sale which was as good as guaranteed beforehand. The publication of this group of books therefore was the basis on which that of longer texts carrying greater risk could proceed. The fifteen tokens and The dialoges of creatures moralysed belong to the genre of didactic-moralising literature. Both texts show a strong narrative trait and especially the latter is extensive and has many woodcut illustrations. Apart from its narrative character, its position as the first English edition of this text may have contributed to its adoption for publication.

The noble lyfe and natures of man is another long and lavishly illustrated edi­tion. The text describes all terrestrial animals, fishes and birds with infor-mation on which of their organs can be used in making up medicines against physical and mental ailments. The book is a portion of the Hortus sanitatis, of which there are printed editions, especially in Latin and German, but also in French and Dutch. Of this portion of the Hortus sanitatis Jan van Doesborch’s is the first edition in both the English and Dutch speaking regions. The text claims to possess great practical value which may well have been the reason why Jan van Doesborch put this text on the market.

Of the newe landes also looks attractive and the text had considerable topicality of its rather arbitrary composition. Of the newe landes contains the accounts of as many as five voyages. To begin with, it offers Vespucci’s des­cription of the inhabitants of South America. Thereupon follow a report of Balthasar Sprenger’s voyage to Africa and the Indies and part of Vespucci’s Mundus novus. The fourth piece is the translation of De decem nationibus christanorum, a description of ten Christian countries. The book ends with an account of a journey to the mysterious country of Prester John. Of the newe landes is the first English book to mention America by name and to tell a little about its native inhabitants.
With regard to possible parallel editions there is reason to assume that there may have been Dutch editions printed by Jan van Doesborch of the news reports and the ordinance on coins, while he could perhaps have published a Dutch or Latin edition of the prognostication the text of which need not have been exactly alike.

FICTIONAL TEXTS IN THE ENGLISH LANGUAGE

Jan van Doesborch may have printed seven works of fiction for consump­tion in England; certainly Frederyke of Jennen (NK  3905) in 1518, Of the lyfe of Virgilius and of his death (NK 4052) and Mary of Nemmegen (NK 3905), prob­ably of the same year, Tyll Howleglas (NK 1144) of c. 1519 and The parson Kalenborowe (NK 3676) of after 1520. The attributions to the press of Jan van Doesborch of the Gest of Robyn Hode (NK 3980) of c. 1510-15 and the History of Eurealus and Lucresia (NK 2240) of c. 1515, the original of which was the work of Aeneas Sylvius, rest on much shakier foundations. If Jan van Doesborch was indeed the printer of the Gest of Robyn Hode, he printed it as a text intended specially for the English market: This typical English tale of the folk hero who steals from the rich to give to the poor is known in scores of versions in English literature. Jan van Doesborch did not add anything to the text. The very crude edition is a straightforward reprint of an edition by Richard Pynson in which the rhyming text of the title-page has been printed as prose because no account had been taken of the wood-cut.28

Only two small fragments are recorded of the book on Eurealus and Lucresia in the edition attributed to Jan van Doesborch. The story was very popular in the Low Countries, as is shown by its many Latin editions. Debaene believes that there may have been also a printed edition in Dutch, the more so as Vives mentions this text in his list of stories which were being translated into the vernacular. Moreover, Eurealus and Lucresia are referred to in the collection of poems which Jan van Doesborch printed around 1529.29 But the absence of even a single recorded copy of an edition in Dutch also after 1540 argues against it ever having existed.

Photo of the fragment which was part of the Signet Library in Edinburgh.

Excepting Mary of Nemmegen, the remaining five texts have in common that their texts are of other than Dutch or English origin. The editions printed by Jan van Doesborch go back to French or German sources. On the other hand, the publication of these texts by Jan van Doesborch is their first appearance in English and stands at the beginning of their English printing history, which, with the exception of Mary of Nemmegen and The par­son of Kalenborowe, is one of success for the other texts.30 What is more, of the counterparts in Dutch to these English texts supposedly produced by Jan van Doesborch, there are indeed Dutch editions which have survived, but these were printed by different Dutch printers and although their texts come very close to those of Jan van Doesborch’s English texts when compared with their French or German sources, they are certainly not the first editions of them in Dutch.

To answer the question whether earlier editions, no longer extant, in the Dutch language once existed of the five texts, let us summarise current opi­nions of them one by one. Honegger31 assumes that the English, Dutch and French sixteenth-century editions of Ulenspiegel all derive from a German edition printed by Johan Grüninger at Strasbourg in 1510/11, two fragments of which have recently come to light. One of his reasons for including them all in one group is that, contrary to the Gruninger edition, they consist of only 52 of Grüninger’s 95 tales. He further assumes that Jan van Doesborch’s only partially transmitted English edition, as well as the earliest surviving Ulenspiegel edition in Dutch, printed by Michiel Hillen van Hoochstraten at Antwerp about 1525,32 derive from a no longer extant Dutch language edition.

The existence of an earlier edition is supported by the fact that Jan van Doesborch’s edition in English and later English and Dutch language editions contain many readings of greater affinity with Grüninger’s  text. Morevoer, the woodcuts, especially those in Jan van Ghelen the younger’s 1580 edition, are more faithful copies of those of Grüninger’s edition than are the woodcuts in the edition of Michiel Hillen van Hoochstraten.33

An additional argument for looking on Jan van Doesborch as the printer of this lost earliest edition of Uilenspiegel is to be found in the fact that some texts published by him make secondary use of Uilenspiegel woodcuts.

Tghevecht van minnen (NK 2115) of 1516, for instance, contains the left half of the woodcut which belonged originally to the tale ‘Hoe ulenspieghel de selver weerdinnen op een tijt seydt dat ulenspieghel op een rat lach’ [How Owlglass tells thesame landlady that Owlglass was lying on a wheel]34, while Frederyke of Jennen of 1518 contains the left half of the woodcut [‘Hoe Ulesplegel antwoorde eenen man die nae den wech vraghede’ [How Owlglass answered a man who asked him the way]; a story which, by the way, makes up one of the rare additions when compared to the Grüninger edition.³⁵ Besides these, also the collection of poems printed by Jan van Doesborch has in it woodcuts used previously for Uilenspiegel.36

The earliest surviving edition of the story of the sorcerer Virgilius was printed by Willem Vorsterman at Antwerp between 1518 and 1525. Except for three passages, its text is exactly the same as Jan van Doesborch’s English language edition. What is more, these editions have been enlarged alike in comparison with their French source. Seeing that the three above-mentioned passages in the English version agree with the French text, there is good reason to assume that there must also have been an earlier edition in Dutch of the Virgilius story.37

Willem Vorsterman also printed the earliest surviving edition in Dutch of Frederik van Jenuen, dated 1531. An earlier edition has to be assumed also in this instance because Jan van Doesborch’s edition in English, dated 1518, concerns a translation from the Dutch. Although Vorsterman’s edition is a mixture of prose and verse and Jan van Doesborch’s is exclusively in prose, the two texts correspond very closely to each other. It is quite clear that the English translation was made from a version which was virtually identical with Vorsterman’s edition. The verse passages reappear in the English text in prose, albeit very much abridged. Moreover, the Dutch and the English texts differ from their German source in their title. All the German editions are called Die historie von den vier (zwei) kaufleuten.38

In their presentation of the text of the only surviving copy of the Pastoor van Kalenberg in Dutch, printed by Albert Bouwmanszen at Amsterdam in 1613, Hinke van Kampen and Herman Pleij are quite positive. Jan van Doesborch’s preference for parallel editions has convinced them that the existence of the English edition of the Pastoor van Kalenberg is by itself a sufficient indication for an earlier edition in Dutch. Comparison with its High and Low German sources serves to confirm this hypothesis. The English translation can only have come about from Dutch whereby the lost earliest Dutch edition is fairly accurately represented by the one of 1613. Proof of the close kinship between the Dutch and English editions is also provided by the fact that these texts consist of prose throughout, while the German texts are all in verse.39

The history of the transmission of Mary of Nemmegen differs from that of the other texts in so far as Mariken van Nieumeghen is an original Dutch story. As has already been stated in the introduction, there is no doubt at all that Mary of Nemmegen is a translation from the Dutch. It is equally certain also that the English text is not derived from the earliest surviving Dutch edition which was once again printed by Willem Vorsterman at Antwerp. This Dutch edition is admittedly earlier, but its text is nevertheless rather corrupt. What is more, the woodcuts used in it are imitations of those found in the English text. There must therefore have been an earlier edition in Dutch.40

In his choice of works of fiction for the English market Jan van Doesborch did not therefore resort to reprints, with the possible exception of the Gest of Robyn Hode. Apart from Mary of Nemmegen the texts chosen by him were part of international literature. They were bestsellers in their country of origin where they went through numerous editions. Jan van Doesborch’s editions are however their first in the English language and considering the subsequent printing history of the remaining texts in England his enterprise was certainly successful.

Bearing in mind that none of the extant Dutch editions corresponding to Jan van Doesborch’s English language editions represents the earliest appearance in print of these texts in Dutch, the assumption that earlier Dutch language editions of them did in fact exist must be justified. What cannot be proved is that Jan van Doesborch had printed them. However, the fact that he was the only Antwerp printer to issue English and Dutch editions in parallel at any rate lends some strength to this possibility.

The arguments that helped Jan van Doesborch to reach a decision whether or not to produce a text in an English translation will stand out even better if we look at the kind of text he printed in Dutch and discover why he printed these texts in Dutch only.

NON-FICTIONAL TEXTS IN DUTCH

In the field of history Jan van Doesborch printed the Cronike van Brabant, Hollant, Seelant, Vlaenderen (NK 652-656) in 1512, 1518 and 1530, a work of which he was neither the first nor the only printer and one clearly intended for the home market. The same applies to the Chronycke van Hollant, Zeelandt en Vrieslandt (NK 614) the second part of which, covering the years 1517-30, he printed in 1530. For the long first part he had the edition of Jan Seversz of Leiden (NK 613) at his disposal and for the second part he simply availed himself of the same text as is found in the Cronike van Brabant.

Next to a prognostication (NK 4452) Jan van Doesborch printed first of all a number of medical texts. Dat regiment der gesontheit (NK 4397) of c. 1510 is a little book often printed in Latin, German and French,41 which offers advice on the right way of life according to the seasons of the year.

At Utrecht, where Jan van Doesborch had moved in late 1530 or early 1531, he printed towards the end of 1531 Der vrouwen natuere ende complexie

(NK 2184). This is the translation of a part of the Liber physionomiae by Michael Scotus42 which, to judge by its many editions at the end of the fifteenth and the beginning of the sixteenth centuries, enjoyed enormous popularity. At Utrecht, in 1532, Jan van Doesborch printed an enlarged edition of Den groten herbarius (NK 3145). This book describes plants with their medicinal qualities and encompasses, together with Der dieren palleys, the complete text of the Hortus Sanitatis, except for the portion dealing with the secret powers of stones. Den groten herbarius further contains instructions for the examination of urine, the making of ointments and the distillation of water.43

Thuys der fortunen ende dat huys der doot (NK 1150) of 1518 is a compilation of texts combining in one book certain characteristics of a prognostication, an astrological treatise and one on bloodletting in the manner of Dat regiment der gesontheit.

I think it unlikely that Jan van Doesborch printed any of the above also in English, with the possible exception of Den grote herbarius. Not only were these texts already highly popular in Latin and in part also in French and English in the fifteenth and early sixteenth centuries, there is a counter-indication against English editions of Dat regiment der gesontheit and Dat huys der fortunen in their composition which is largely in verse. An English translation of Den groten herbarius is supported by Jan van Doesborch’s publication in English of Der dieren palleys. He is however the first and only printer of the latter text in the Low Countries. Other editions of Den groten herbarius in Dutch existed already from c. 1484 onward.44
In the area of catechetical literature Jan van Doesborch printed, besides the Vijfthien vreesselijke tekenen, Den oorspronck onser salicheyt (NK 1628), dated 1517. It is a collection of miscellaneous devotional texts, among them also a version of the former text. Moreover, around 1519 Jan van Doesborch printed another, somewhat abridged and revised version of Den oorspronck onser salicheyt, entitled Die bibele int corte (NK 4424).45 These texts were not translated into English as they stand, but mention should be made in this connection of two other works, i.e. The IX drunkardes46 of 1523 and Dat bedroch der vrouwen (NK 4422) of c. 1532.

Only one copy of The IX drunkardes is recorded, printed by Robert Bankes in London. The colophon says in so many words that the text is translated from the Dutch. Not only was Jan van Doesborch in 1523 in London, the text also clearly reveals its dependence on Jan van Doesborch’s publications: a larger part of the woodcuts used in this text are found in books which he had published earlier, while the stories of the nine Biblical drunkards and their unhappy fate are derived from texts which can to a large extend be traced back to publications of Jan van Doesborch, especially Den oorspronck onser salicheyt and Die bibele int corte. Moreover, the text of Der IX quaetsten (NK 1784), which Jan van Doesborch printed in 1528, closely resembles The IX drunkardes in composition, contents and didactic approach. Der IX quaetsten describes the wicked life and painful death of the nine worst men that ever lived. The text is unique in so far as it is the only surviving counterpart of a thematic complex which in the Netherlands is referred to as ‘de negen besten’—in the English-speaking world ‘the nine worthies’.47

It could even be the case that Jan van Doesborch himself compiled The IX drunkardes, since a similar function of compiler has been suggested for him for Dat bedroch der vrouwen.48 The edition of c. 1532 of Dat bedroch der vrouwen is again known from a single surviving copy. The book is printed by Jan Berntsz at Utrecht. This need not cause any surprise because in 1532 Jan van Doesborch and Jan Berntsz worked in close collaboration. It is evident from the fact that they lived at the same address and that from 1531 onward Jan Berntsz made use of Jan van Doesborch’s woodcuts, while in the course of time he reprinted quite a few of the texts which Jan van Doesborch had published before.49

The survival of copies of two different mid-sixteenth-century editions of the English translation of Dat bedroch der vrouwen, The deceyte of women,50 strengthens the supposition that originally this text too had a Dutch-English parallel edition at Antwerp. And it is true that part of the twenty-three stories comprised in this collection derives from texts published by Jan van Doesborch, especially again from Den oorspronck onser salicheyt and Die bibele int corte. The composition of this collection demonstrated very clearly that only someone with a very detailed knowledge of the extend and the content of Jan van Doesborch’s production could have compiled it. The printer himself appears to be the most suitable person.

We can now recognise that also devotional-didactic texts from among Jan van Doesborch’s production find their way, even if in narrative guise, into the English-speaking world, not excluding the possibility of an English language edition also of Der IX quaetsten.

FICTIONAL TEXTS IN DUTCH

In the area of fiction Jan van Doesborch’s editions of Buevijne van Austoen (NK 1085) of 1504, Historie vanden ridder metten Swane (NK 3172) of c. 1515 and Floris ende Blancheflour (NK 3160) of about 1517 make him the printer of three prose romances, versions in prose of medieval verse. Another two texts which came from his press can be said to hover on the borderline between historiography and prose romance, i.e. the Distructie van Troyen (NK 4137) of c. 1510 and the Historien van Jason ende van Hercules (NK 3164) of’ 1521.

English versions of these texts, printed by, Jan van Doesborch, are unlikely to have existed. They all share in common that Latin and even more, French editions of these texts had made them known already to the English public and had brought about their own textual tradition in medieval English literature.51

Further, Jan van Doesborch printed Vanden ghedinghe tusschen eenen coopman ende eenen jode (NK 3063) about 1515, Tghevecht van minnen (NK 2115) in 1516, a poem surviving only in fragments in praise of marrying young (NK 3059) about 1520, Tdal Sonder wederkeeren by Amé de Montgesoie (NK 1519) in the translation of Colijn Caillieu and the collection of poems, the Refereynen, about 1529.

All the above texts are, without any exception , written in verse and the poetry of rhetoricians certainly makes very high demands on a translator. Given Jan van Doesborch’s preference for prose, it is improbable that one or more of these poetic works would have been translated and printed in English.

JAN VAN DOESBORCH’S SELECTION POLICY

Quite obviously Jan van Doesborch took great care over the problem which texts were suitable for the English market. He used several criteria in reaching a decision whether or not a text should be translated and printed, its commercial prospect predominating. Keeping himself well informed what texts were already available in England, he attempted larger and fictional works in English translation only if his was going to the first edition in the English speaking world. Poetry, or a preponderance of verse in a text, especially the difficult texts of the rhetoricians, meant certain rejection.

The proposition that Jan van Doesborch printed many texts in the form of Dutch-English parallel editions can be further defined. Some of the English texts he produced are shown to have been no more than straightforward reprints of popular schoolbooks which probably supplied the necessary firm foundations for his business. Only of works of fiction published by Jan van Doesborch in English is it legitimate to assume that he also produced Dutch language editions of those texts.

Not only did Jan van Doesborch reach a decision on the choice of suitable texts for the English market, in some instances the choice of a text seems subsequently to have influenced also its presentation. Very probably the differences in style and content between Frederyke of Jennen and Frederick van Jenuen and between Mary of Nemmegen and Mariken van Nieumeghen find an explanation only by reference to Jan van Doesborch’s publishing activities.

The impact of Jan van Doesborch

In the previous paragraph there has been looked at the printing of English texts by Van Doesborch in a more publisher focused perspective, but there have been made some interesting remarks on the importance and impact of Van Doesborch in England. [to be continued]

2.8 Simultaneous productions

[UNDER CONSTRUCTION]

The simultaneous publication of Dutch and English texts by Jan van Doesborch Pleij suggested that all of the texts where of Van Doesborch printed a Dutch edition and where of later English editions were published, originally were published by Van Doesborch in Dutch and English simultaneously.^[1] In a limited amount of cases within the list of Van Doesborch there is actually evidence of this habit. There are English translations prnted by Van Doesborch of Van den vijfthien vreesselijcke Teekenen, (The fifteen tokens); Der Dieren Palleys (The wonderful shape) and Van der nieuwer werelt (Of the newe landes). Pleij thought besides Dat Bedroch der Vrouwen / The deceyte of women – also about the following texts: • Vergilius / Virgilius • Ulenspiegel / Howleglas • De pastoor van Kalenberg / The Parson of Kalenborowe • Frederik van Jenuen / Frederick of Jennen • Broeder Russche / Friar Rush • Mariken van Nieumeghen / Mary of Nemmegen But actually here the challenges starts. Only of four of the seven texts, editions of the English text printed by Van Doesborch do survive and not of all texts do reprints by other publishers in England survive. Furthermore the existing Dutch editions however are all from other Dutch publishers. Bedroch der Vrouwen, Jan Berntsz, Utrecht c. 1532 The Deceyte of Women Mariken van Nieumeghen, Antwerpen, Willem Vorsterman, c. Mary of Nemmegen, Jan van Doesborch, Antwerp c. Broeder Russche, Jan van Bergen, Antwerpen, c. Friar Rush Frederick van Jenuen, Willem Vorsterman, Antwerpen, c. Frederyk of Jennen, Jan van Doesborch, Antwerp c. Vergilius. Van zijn leven etc. Willem Vorsterman, Antwerpen, c. Virgilius, Jan van Doesborch, Antwerp c. Ulenspiegel, Hillen van Hoochstraten, Antwerp, c. 1528 Howleglas, De pastoor van Kalenberg, Amsterdam, c. 1613. The Parson of Kalenborowe, Jan van Doesborch, Antwerp c. 1523 Of course it is impossible to prove that the suggestion of Pleij is valid. There are however some possibilities to make the suggestion of Pleij more plausible. One of the possibilities is to see whether there are other reasons to attach the texts to Van Doesborch. I will come to that. Hill-Zenk has put an interesting question in relationship to the role of Van Doesborch as an agent of English texts. She argues correctly that there were also other publishers who brought fictional and non-fictional texts in English to England. In fact she claims that some of the texts in the above list were translations from the German. Especially Andreas Dorn —–would be important in this respect. So first of all we have to see whether the mentioned texts arrived in England through the Netherlands or directly from the Netherlands. In the case of Howleglas the situation is rather clear. And also Dat Bedroch der Vrouwen / The deceyte of women and Mariken van Nieumeghen / Mary of Niemeghen since they are from Dutch origin. The relationship between Virgilius. Van zijn leven en doot, Virgille and Virgilius has been discussed in dept. You could argue that the origin is French, which I doubt – but it is quite certain that the English text is based upon a Dutch source and that it did not derive from the surviving edition of Willem Vorsterman. The three other texts were Hill-Zenk is referring to – besides the possible simultaneous productions of non fictional texts I suggested[noot=1] – are Frederick of Jennen, The Parson of Kalenborowe and Friar Rush. Virgilius. Of his lyfe and death At the end of the fifteen and the beginning of the sixteenth century the popularity of the sorcerer Vergilius in Western Europe, and especcially in the low countries and France to be at its peak. Not only famous Dutch writers as Anthonis de Roovere, Jan van den Dale, Anna Bijns and Mat¬thijs de Casteleyn appear to be familiar with this intreaging appearance of the Vergil / Virgil. Also in the Antwerps Liedboek and the compilationas of refrains of Jan van Stijevoort and Jan van Doesborch we find references to the sorcerer Vergilius. Next to that in France and the low countries appear prose romances about Vergilius in which a considerable amount of stories are gathered. A German text in verse Von Virgilio dem Zauberer printed around 1495 by Peter Wagner in Nürnberg has preceded the prose romances. In France appear between 1540 certainly eight editions of Les faictz merveilleux de Virgille. 1 Vergilius Maro, Publius, La nativité et merveilleuses choses de Virgille avec la fondation de Romme. s.l., s.n., [1520] USTC REFERENCE NO: 57826 8o, PP/FF: ff. [16] SIGNATURES: A-B8 CITATION: FB 50591 Rothschild no. 1492 Paris (Fr), Bibliothèque nationale de France Rothschild Vergilius Maro, Publius Virgilius. This boke treateth of the lyfe of Virgil, and of his death, and many other marvayles that he did in his lyfe tyme by witchecrafte and nygromancy, through the develles of hell London, William Copland, 1562 USTC REFERENCE NO: 505932 FORMAT: 4o PP/FF: pp. [1-26, 31-32+] SIGNATURES: A-D4(-D2,3) CITATION: ESTC S103281 USTC 505932 2 Vergilius Maro, Publius Les faicts merveilleux [Toulouse, Nicolas Vieillard], 1538 USTC REFERENCE NO: 78 FORMAT: 8o PP/FF: ff. [16] SIGNATURES: A-B8 CITATION: FB 50602 USTC 78 REFERENCES: RB vol. 20 pp. 112 no. 36 LIBRARY COPIES: Houghton Library, Harvard University, Cambridge, MA (USA) *FC5 A100 B560p (9) 3 Vergilius Maro, Publius Les faictz merveilleux Paris, Jacques Nyverd, s.d. USTC REFERENCE NO: 89525 FORMAT: 8o PP/FF: ff. [16] SIGNATURES: A-B8 [B8 blank] COLOPHON: B7r: …. nouuellement imprimez a Paris par Jaques || nyuerd demourant en la rue de la iuyfrie a lima || ge sainct pierre/ et a la premiere porte du palays CITATION: FB 50655 USTC 89525 LIBRARY COPIES: Paris (Fr), Bibliothèque de l’Arsenal 8o BL 17587 4 Vergilius Maro, Publius Les faictz merveilleux Paris, Guillaume Nyverd, s.d. USTC REFERENCE NO: 89526 PRIMARY AUTHOR: Vergilius Maro, Publius FORMAT: 8o PP/FF: ff. [16] SIGNATURES: A-B8 (B8 blank) CITATION: FB 51323 USTC 89526 REFERENCES: Brunet vol. 2 pp. 1167 LIBRARY COPIES: Paris (Fr), Bibliothèque de l’Arsenal 8o BL 17588 5 Vergilius Maro, Publius Les faictz merveilleux Paris, Guillaume Nyverd, [1529] USTC REFERENCE NO: 63912 FORMAT: 8o PP/FF: ff. [16] SIGNATURES: A4 B12 (-B12) CITATION: FB 50595 USTC 63912 LIBRARY COPIES: Princeton, NJ (USA), University Library (VRG) 2945 662 6 Vergilius Maro, Publius Les faictz merveilleux Paris, [Julien Hubert] pour Jean Saint-Denis, et pour Wynken de Worde à London, [1529] USTC REFERENCE NO: 73267 FORMAT: 8o CITATION: FB 50594 USTC 73267 REFERENCES: Moreau vol. 3 pp. 477 no. 1761 Brunet vol. 2 pp. 1167 STC no. 24827.5 LIBRARY COPIES: Oxford (UK), Bodleian Library Mson M 20 Princeton, NJ (USA), University Library 2945 662 7 Vergilius Maro, Publius Les faitz merveilleux Paris, Jean Trepperel, s.d. USTC REFERENCE NO: 51630 FORMAT: 4o CITATION: FB 50656 USTC 51630 REFERENCES: Brunet vol. 2 pp. 1166–7 LIBRARY COPIES: No Known Surviving Copy 8 Vergilius Maro, Publius La vie, les ditz et merveilles qu’il fist luy estant en Romme Lyon, Barnabé Chaussard, [1535] USTC REFERENCE NO: 55841 FORMAT: 8o PP/FF: ff. [20] SIGNATURES: a-b8 c4 CITATION: FB 50601 USTC 55841 REFERENCES: Brunet vol. 2 pp. 1168 Baudrier vol. 11 pp. 57 Gueltlingen vol. 1 pp. 45 no. 61 LIBRARY COPIES: London (UK), British Library 12410 a 34 Next to the Dutch Antwerp edition of Willem Vorsterman from around 1525: Virgilius. Van zijn leven, doot ende vanden won¬derlijcken wercken die hi dede by nigromancien ende by dat behulpe des duvels there has also survived an English text printed by Jan van Does¬borch from around 1518: Vergilius Maro, Publius Virglius. This boke treth of the lyfe of Vergilius Antwerpen, Jan van Doesborch, [1518] USTC REFERENCE NO: 437027 FORMAT: 4o PP/FF: pp. [64] SIGNATURES: A-B6 C4 D6 E4 F6 CITATION: ESTC S114884 NB 30351 USTC 437027 REFERENCES: Nijhoff & Kronenberg 4052 STC 24828. The discussion about the relationschip between the French, Dutch and English prose romances was started by Spargo who tried to prove the priority of the French prose romance towards the Dutch and English edition. He summarizes the content of Les faictz merveilleux de Virgille with the additions (2a,7a,b,21a)’ in the Dutch and English edition within 26 episodes. In vertaling luidt zijn opsomming als volgt: 1. Wonderlijke gebeurtenissen tijdens de geboorte van Virgilius 2. Virgilius leert magie in Toledo 2a. De duivel gevangen onder een houten plank 3. Virgilius omsluit de bezittingen van vijanden met behulp van lucht 4. Vijandig leger moet bewegings¬loos staan door magie 5. Vijandig leger wordt machteloos door een muur van lucht 6. Vir¬gilius in de mand 7. De wraak van Virgilius 7a. Salvatio Romae 7b. Automati¬sche metalen ruiter patrouilleert door de straten 8. Altijd brandende lamp met boog¬schutter die de lamp bedreigt 9. Tuin met zingende vogels omgeven door een muur van lucht 10. Visvijver, van water voorzien door fontein 11. Ondergrondse schatka¬mer bewaakt door ijzeren mannen die met hamers rondzwaaien 12. Vrouwelijk standbeeld doodt wellust van vrouwen 13. Luchtbrug over de zee 14. De doch¬ter van de sultan door Virgilius bezocht met behulp van de vliegende brug 15. Virgilius laat ogenschijnlijk de rivier van Babylon door het paleis van de sultan stromen 16. Kasteel van het ei 17. Virgi¬lius sticht scholen in Napels 18. Geneeskrachtig bad 19. Prachtige brug 20. Virgilius bederft met behulp van magie het drinkwater als de keizer Napels belegert 21. Bronzen slang = bocca delle verità 21a. Virgilius pro¬beert zich te verjon¬gen 22. Virgilius verdwijnt in een storm op zee. So the Dutch and English contain compared to the French editions. four additional stories Of these four stories three belong to the traditional core of legends belonging to the sorcerer Vergilius (2a, 7a en 7b), while one story only in these editions (21a) is related to Vergilius. Furthermore it is to be noticed that the French editions also contain a story that doesn’t belong to the appear in the Dutch and English edition and also doesn’t belong to the traditional circle of stories around Virgilius (22). Also some of the stories which the prose romances have in common appear here for the first time (1, 11, 14,15 and 21). The fact that the the oldest surviving Dutch and English edition have the same woodcut illustrations hints towards a close relationship between the Dutch and English edition. About the relationship it self opinions are divided. Spargo comes to the conclusion that the Dutch text is a translation out of the French en that the English is a translation out of the Dutch. However Spargo states: ‘My guess is that the translator of the English version had access to the French romance as well as to the Dutch. The Dutch he used for, say, a first draft, later resorting to the French for passages that seemed doubtfull to him in the Dutch.’ This explanation is highly academic and shows little insight into the way printers dealt with these kind of texts. The priority of the French is mostly based on the period the French printers published their texts. The dates Spargo used are not valid any more.^[1] According to the USTC the first dated edition is from 1538. It is true that Jean Trepperel started early – first dated edition 1491 – but his latest dated edition is from 1531. The widow of Jean Trepperel workes from 1507 to 1532l the latest dated edition is from 1519. So probably there have been two printers with the name Jean Trepperel, Father and son? Guillaume Nyverd started in 1501 and continued working untill 1530, but his latest dated edition is from 1516. So we can conclude that there is little to say about priority as long as the there so little security about the dates. You might argue that the amount of different editions is an argument in favor of the priority of the French. De prioriteit die Spargo aan de Franse tekst toekent, is voornamelijk gebaseerd op de periode waarin de drukkers van de oudst overgeleverde Franse Virgilius-teksten, Trepperel en Nyverd werkzaam waren en waarin zij dus hun Virgilius-tekst hebben gedrukt. Jehan Trepperel was actief in Parijs tussen 1500 en 1511, terwijl Guillaume Nyverd in dezelfde stad tussen 1500 en 1515. So the first French was published not later than 1520. De weduwe van Jehan Trepperel werkte echter nog tot 1525, zodat we mogen aannemen dat de Franse tekst in ieder geval in of voor 1515 werd ge¬drukt. Convincing differences in content that prove the priority of the French text are not available, as Debaene shows when he makes clear that ‘eenen ridder van zijnder moeder wegen die seer scoon was ende cloeck ter wapenen’ is indeed not a ‘clumsy paraphrase’ van ‘ung chevalier de part de sa mere, moult preux et sain’ and in the sentence ‘Napels… ende was gheleghen in dye beste merckt van Romanyen’ the word ‘merckt’ is not a wrong translation of ‘marche’ in ‘et si estoit assise en la meilleure marche de toute Rommanie’. The conclusion of Spargo that it is more likely that the Dutch editor added some stories was turned around Debaene and Gessler. Debaene states that the wish of the French publisher to shorten the text is an argument in favor of the priority of the Dutch text. A stronger argument however seems that one of the stories ‘ added’ to the Dutch the De wens van de Franse drukker om de tekst te bekorten noemt Debaene als argument om priori¬teit aan de Nederlandse tekst te verlenen en hij wijst er bovendien op dat een van de ‘salvatio romae’ (7a) belongs to the traditional circle of stories related to the sorcerer Vergilius. Debaene conclusion is right when he statest hat there is no real evidence to decide whether where the priority lies.^[2] De¬bae¬ne states correctly that the suggested chronology influenced Spargo to deeply. Spargo saw no reason to see the edition of Willem Vorsterman as a reprint and that is why he preferred the dating in the catalogue of the Bri¬tish Library (c. 1518) and he neglected the much better based dating of Nijhoff-Kronenberg, who say ‘c. 1525 or somewhat later’. Because the English prose romance on some occasions is similar to the French text, he came to the rather academic construction mentioned above. Debaene states correctly that the very small changes in three lines by which Spargo tries to prove the dependancy of the English from the French are very easy to explain when we assume that the Vorsterman edition is not the first Dutch edition and the edition in English of Van Doesborch was not based on this Vorsterman edition In 1990 I followed Spargo since adding stories to texts is usual within the list of Van Doesborch.. The relationship between the prose romances However somewhat later I got indications that the relationship between the Dutch and French text is more complex Spargo Debaene and I in 1990 thought. Since then it is my opinion that the text os originally is compilled in Dutch. It is very well possible that the Dutch and English editions are # reprints and that the stemma is its most simpel form has been like this: *N – *N+3 – NWV c. 1525 \ F \ EJvD c. 1518 Based on the original text *N a translation into French has been made, while into *N+3 not only three stories have been added; the ‘original’ story 22 has been replaced by a new story about the death of Vergilius (21a). This text has been used for the English translation EJvD c. 1518 and the Antwerp edition of Willem Vorsterman NWV c. 1525. To make this hypothesis somewhat probably there actually need to be four propositions plausible; a) the English text is a translation out of the Dutch, and not the other way b) the edition Vorsterman is a reprint / there has been an edition in Dutch before the edition of Vorsterman c) the original text was written in Dutch d) the surviving Dutch prose romance combines two traditions around ad a) A clear mistake is the first indication that the English text is a translation out of the Dutch. When the emperor besieges Vergilius in his castleVirgilius protects himself eith a wall of air. In French it reads ‘laer’, in Dutch ‘lucht’ and in English ‘aeyr’. But when this word two lines later reappears the English text suddenly has‘light’, which is probably a misreading. The translator must have read ‘licht’ in stead of ‘lucht’. (…) the place of Virgilius that was rounde aboute well walled and closed with the aeyr that whan the Emperour cam before the walles with all his hoste they myght nat gowe nor for¬warde nor back¬warde. And than went fro[m] his castell fourthe Virgi¬lius and with his ne¬gro¬mancy he made also a lyght in suche maner that they coulde nat goo forwarde nor re¬turne but stande styll.(B3v.) (…) Virgilius woninghe die om¬maect was met een stercken wal ende besluytinge vander lucht daer die keyser noch zijn volc door noch over gheco¬men en conden, so en mochten si nyet voor¬der wat si daer toe deden. Doe ghinc Vir¬gili¬us achter dat heyr ende maecte een beslu¬tinghe van der lucht die in gros¬serende in sulcker manieren dat si besloten waren dat si niet voorwaerts naden casteel noch achterwaerts en moch¬ten ghaen (B3r.) (…) la closture que Virgille avoit fait à l’environ de ces ma¬noirs, et eulx là ve¬nus ne peurent plus aller avant, pour cho¬se qu’ilz peussent, et quant ilz fu¬rent là, Virgille // s’en alla der¬riere l’ost et fist closture de l’aer en telle maniere qu’ilz les encloit qu’ilz ne pouvoient recul¬ler, ne retourner, ne aler avant vers le chastel pour chose qu’ilz sceussent faire. (A4v.-A5r). There are some places in which the English text is obviously inferior to the French and Dutch text. In the story about Vergilius and the daughter of the sultan is told that she travels with Vergilius, but that she N: en hadse hem niet ghesien dan by nachte (D2r.) F: si ne l’avoit veu que de nuyt (B2v.) E: she never sawe hym afore (D3v.) In this story it is crucial that they meet in the middle of the night as we shall see. In the well known story of Vergilius in the basket is described how Virgilius has been pulled up a basket and has to stay in it untill the next morning. The French and Dutch are very precise in contrast to the English: F: (…) jusques au second estage de la tour. Et quant il fut ainsi que à dix piedz de la fenestre (…)(A7r.) N: (…) totter tweeder stadien vanden toren. Ende als hi op .x. voeten na biden venstere was (…)(C1r.) E (…) that he cam halfe waye (…)(B6r.) ad b) It is clear that the English text is certainly not the source for the Dutch or French text. As a consequence there are two possibilities. The edition of Vorsterman is printed somewhere before or in 1518 or the edition of Vorsterman is a reprint. Spargo shows that in some cases the English prose romance has better readings than the Dutch. When Virgilius returns to Rome the French and the English texts information which doesn’t appear in the Dutch: F: (…) il y avoit plus douze ans quelle ne lavoit veu. (A4r.) E: (…) she sawe hym nat afore by the space of .xij. yeres afore (B1r.) To this example can be added another indication that the edition of Vorsterman is not the first Dutch edition. The sun of the successor of the emperor Remus is called in the French text ‘Pacides'(A3v.) , in the English ‘Persydes'(A5v.) and in the Dutch ‘Persiaes'(A4r.). It is very likely that the spelling ‘Persiaes’ is caudes by a misreading of the ‘a’ in stead of a ‘d’, possibly caused by an unclear of broken ‘d’. Because the name is totally fictive it is impossible to think of a correction in the English text. The source of Vorsterman had presumably Persides as the name of the emperor. Actually the undated edition of Guillaume Nyverd has ‘parcides’ .^[1] So we may safely conclude that the edition of Vorsterman wasn’t the first edition in Dutch from the text. The English translation was from the Dutch, but we may assume that this text was prior to the edition Vorsterman. ad c) Een van de verhalen die de Nederlandse en Franse prozadruk¬ken gemeenschappelijk hebben, is de geschiedenis van Virgi¬lius en de soudaensdochter (14, 15). Het verhaal over Virgilius en de sul¬tansdochter beslaat in het Nederlandse boekje ongeveer vijf bladzijden en het is opgedeeld in vier paragrafen (D2r.-D4v.). In de eerste para¬graaf wordt ver¬teld hoe Virgilius alleen al op basis van wat hij over haar schoonheid heeft gehoord, verliefd wordt op de sultansdoch¬ter. Hij gaat naar haar toe en neemt haar mee naar Rome. Ze gaan echter niet over land of zee, maar via de luchtbrug die Virgilius met behulp van zijn to¬verkunst heeft gemaakt. Nadat Virgilius haar zijn schatten heeft getoond, brengt hij haar na ver¬loop van tijd op haar verzoek weer terug naar haar eigen land. De sultan die zijn dochter heeft gemist, vraagt haar bij een volgende reis met Virgilius vruchten en noten uit diens land mee te brengen, opdat hij zal weten waar Virgilius van¬daan komt. De trouwe, maar naieve dochter doet dit en haar vader concludeert dat Virgilius er¬gens uit de buurt van Frankrijk afkomstig moet zijn. Vervolgens vraagt de sultan aan zijn doch¬ter om Virgilius als hij weer komt een slaapmid¬del te geven, zodat hij hem zal leren kennen. De list lukt en de sultan betrapt Virgilius samen met zijn dochter in bed. Hij wil Virgilius gevan¬genne¬men en samen met zijn dochter laten verbran¬den. Virgilius weet echter met de sultansdochter te ontsnappen. Hij zorgt ervoor dat de sultan en zijn volgelingen zich inbeelden dat ‘die grote rivier van Babilonien’ door het paleis stroomt en zij er midden in liggen: ‘si lieden swemden ende laghen ende spronghen als vorsschen’ (D3v.). Virgilius neemt de sultansdochter mee op zijn luchtbrug en sticht voor haar de stad Napels. Hij geeft haar een deel van zijn grote bezittingen en huwelijkt haar vervolgens uit aan ‘eenen heere ende riddere van Spaengien'(D4r.). Het verhaal dat Virgilius een luchtbrug maakte, is al heel oud en wordt al genoemd in de De natu¬ris rerum van Alexander Neckam uit het einde van de twaalfde eeuw. Het verhaal van Virgilius en de sultansdoch¬ter komt echter alleen voor in de zestiende eeuwse proza¬teksten rond Virgi¬lius de tovenaar. Nu wil het feit dat vanaf de vij¬fiende eeuw in de Nederlanden, Duits¬land en Scandinavië ook nog een ander verhaal over een sultansdoch¬ter circuleert. Echter niet in relatie met Virgilius als minnaar, maar in verband met Jezus. De tekst is overgele¬verd in vele redac¬ties. Al in de vori¬ge eeuw heeft Johannes Bolte in een artikel met de titel ‘Die Sultanstochter im Blumengarten’ drie hoofdgroe¬pen onder¬scheiden. Hij somt in zijn bijdrage liefst vieren¬dertig teksten op, en geeft een vijfendertig¬ste tekst uit. De eerste groep die hij onderscheidt, ‘Der blümelmacher’, wordt gepresenteerd door volkslie¬deren uit Zwitserland, Zwaben, Ober-Hessen, de Elzas, Stiermarken, Zweden, Dene¬marken en de Nederlanden. De liederen verhalen van een maagd, soms Regina genoemd, die peinst over de vraag wie toch de maker is van al die prachtige bloemen in haar tuin. Jezus verschijnt, en vertelt haar dat híj de maker van de bloemen is. Ze laat zich door hem ontvoeren òf naar een nonnenklooster, òf onmid¬dellijk naar de hemel. In de Deense en Zweedse volksliederen zendt Jezus een engel, die, in de gedaante van een vogel, zich in haar tuin neerzet en haar haar naderende einde aankondigt. Tot deze groep rekent Bolte één Nederlands lied, dat in negentiende eeuw in Gent is opgetekend. Tot de tweede groep ‘Die sultanstochter’ beho¬ren alle overige Nederlandse liederen en proza¬verhalen. De hoofdper¬soon is in deze teksten de dochter van een heidense sultan. Ze wordt door Jezus geschaakt, en naar een klooster geleid en vervolgens tot het Christendom gebracht. In de derde groep ‘Der commandant zu Großward¬ein’ zijn de variaties het grootst. Het verlangen van de maagd naar de maker van de bloemen is uit de tekst verdwenen en er wordt een nieuw persona¬ge opgevoerd. De maagd wordt door haar ouders een wereldlijke bruidegom opgedrongen. Op de morgen van haar bruiloft komt Jezus en begeleidt haar naar de hemeltuin. Op aarde teruggekomen, meent zij, dat ze slechts twee uur in de hemel heeft doorgebracht, maar er blijken 120 jaren verlopen. Nie¬mand kent haar meer. Alleen in oude kronieken is haar naam te vinden. Na ontvangst van het sacrament sterft ze. De verhouding tussen de verschillende redacties van het verhaal van Jezus en de sultansdochter in het Nederlandse taalgebied is nog niet goed on¬derzocht, maar de aspecten die voor een tekstver¬vergelijking met het verhaal van Virgilius en de sultansdochter van belang zijn, komen in alle versies behorend tot de tweede groep voor. Om die reden is het mogelijk uit te gaan van de proza¬tekst zoals Boekenoogen die in 1904 heeft uitge¬geven en die uit de eerste helft van de zestiende eeuw dateert: Een suverlijc exempel hoe dat Iesus een heydensche maghet een soudaens dochter wech leyde wt haren lande. De titel maakt al direct duidelijk dat wat Jesus met de sultansdochter doet, overeenkomt met datgene dat Virgilius doet: allebei nemen zij een sultansdochter mee naar West-Europa. De tekst begint als volgt: ‘Men leest datter was een heidensce soudaen die alte schoonen maget hadde tot eender dochter’ (p. 2). De sultansdochter wil heel graag de maker van de mooie bloemen in haar tuin, leren kennen: ‘Ende si plach dicwil te dencken dat de meester die dat maecte seer abel moste wesen ende seer minlijc’. Jezus gaat ‘s nachts in de gedaante van een ‘suverlijc iongelinc’ naar haar toe en hij zegt haar: ‘… ic bin u lief Iesus die maker der bloemen ende hi seyde haer hoe seere dat hise minde ende lange lief hadde gehad al wast dat sijs niet en wiste ende hem niet en kende So vraechde hi haer of si hem niet en soude willen verkiezen tot een boel ende of si niet met hem en soude willen gaen hi soudese gaern ontscaken'(p. 2-3). Zij weet het echter nog niet zeker en als Jezus de volgende nacht terug komt vraagt zij hem of hij: ‘oec eenich goet hadde Hi seyde dat hi veel machtiger heer waer ende dat hi ongelijc meer goets hadde dan haer vader ende zijn rijck en soude nimmermeer eynde nemen.'(…) ‘Ende noch seyde hi haer woude si hem haer trouwe geven ende eewelijck ghetrouwe blijven so soude si een verweende coninginne wesen in zijn rijc…’ (p. 3-4) Vervolgens vraagt zij: ‘wil ic yet van mijnen goeden mede dragen Hi seyde neen ghi ic ben rijc genoech u te houden op minen coste’ (p. 4) Dan komt Jezus haar halen: ‘Iesus was oec seer sienlic ghecleet want hi hadde eenen tabbaert aen van scoonre blauwer verwen gelijc lasuer ende dien was al beset met gulden sterren Ende hi hadde om sinen schouderen een gulden oerde die was beset met dierbaer gesteenten ende hinck totter aerden toe Ende zijn aensichte was van alte schonen witten gedaente Ende dat bloes van zijnen wangen was als scone rode rosen Dese maget en hadde nye so schone iongelinc gesien’ (p. 4-5). Jezus brengt de verliefde, maar ontzettend naieve en geheel met het christelijke geloof onbekende sultansdochter bij een klooster: ‘Si gingen inder nacht seer veel weges ende inder dageraet quamen si voer en monniken cloester’ (p. 6) Jezus gaat zelf het klooster binnen en omdat hij niet terug¬komt, klopt de sultansdochter aan. De portier denkt in eerste instantie met de duivel in de gedaante van een mooie vrouw te doen te hebben. Zij beschrijft Jezus, maar zijn naam is haar jammer genoeg ontschoten. De portier heeft nie¬mand gezien en daarom vraagt de sultansdochter of de abt kan komen. Deze vraagt haar of ze de man zou herken¬nen. Natuurlijk bevindt Jezus zich niet onder de monniken en het dienstpersoneel van het klooster, maar als de abt in vertwijfeling uit¬roept ‘Iesus van Nazarenen wat is dit’ (p. 8) herkent de sultansdoch¬ter zijn naam. De abt vraagt haar te vertellen hoe zij bij het klooster gekomen is: ‘doen seide zijt hoe dat alle saken gesciet waren Ende also die abt verstont so wast .v. hondert mijlen dat si was gecomen in eenre nacht’ (p. 8). Het einde van het verhaal, waarin de sultansdochter na haar kloosterleven uiteinde¬lijk naar de hemel gaat, is voor ons niet verder van belang. De overeenkomsten met het verhaal van Virgilius en de sultansdochter zijn duidelijk. Ook Virgili¬us neemt een sultansdochter, die hij ‘s nachts had bezocht, mee uit haar land, waarbij hij in korte tijd een hele grote afstand aflegt. Ook allerlei details – zowel voor wat betreft de overeenkomensten als de tegenstellingen – lijken een rela¬tie tussen de twee verhalen te bevstigen. Het verhaal van Virgilius en de sultansdochter draagt als titel: ‘Hoe Virgilius boeleerde met des soudaensdochter’ en begint als volgt: ‘Dicwils hoorde Virgilius vertellen van des soudaens dochter ende van haerder scoonheyt. So wert hi op haer met liefden ontsteken al en had hijse niet ghe¬sien. Ende hy dede so veel dat hijer by quam ende datse hem consen¬teerde tot sinen wille, nochtans en hadse hem niet ghesien dan by nachte. Op een tijt seyde si tot Virgilius datse met hem reysen wilde in zijn landt ende weten wat mans dat hi was ende wat woninghe dat hi hadde. Ende hi seyde dat hi haer daer gheerne brenghen soude, mer si soude menich lant overtreden ende si en soude niet gaen dan door die locht over de zee. Ende so leyde hijse te Romen door de locht ende wachtese dat niemant en sach ende si en sprack tot niemant dan tot Virgilius. Ende hy wijsde haer zijn palleys ende zijnen boomgaert, zijn voute, zijnen schat ende den metalen man dye stont altijt om slaen. Ende Virgilius bewijsde haer alle zijnen schat ende presen¬teerden haer, maer si en wildes niet ontfanghen segghende dat zys te veel hadde te bewaren van haers vaders weghen.'(D2r.-v.) In deze passage valt op dat Virgilius verliefd wordt op een sultansdochter die hij nooit gezien heeft, die hij zijn bezittingen laat zien en die hij vervolgens een deel van zijn rijkdom aanbiedt. Jezus houdt eveneens al heel lang van de sultansdochter, hoewel zij hem nooit gezien heeft. Zoals Virgilius ‘boeleerde’ met de sul¬tansdochter vraagt Jezus aan de sultansdochter of zij hem ‘niet en soude willen verkiezen tot een boel’. De sultansdochter vraagt in beide teksten naar de positie en rijkdom van haar min¬naar. De sultansdochter vraagt aan Jezus of zij iets van haar rijkdom mee moet nemen; Virgilius vraaagt op zijn beurt aan de sultansdochter of zij iets van zijn rijkdom mee wil nemen. Jezus slaat het aan¬bod van de sultansdochter af; de andere sultans¬dochter wijst op haar beurt het aanbod van Virgi¬lius af. De vierde paragraaf van de tekst over Virgilius en de sultansdochter met de titel ‘Hoe Virgilius ontquam ende leyde met hem de schoone joncfrouwe des soudaens dochtere, ende hoe dat hi fondeerde die schone ende heerlijcke stadt van Napels’ (D3v.) vertelt hoe Virgilius de sultansdochter mee naar Rome neemt. Hij geeft haar veel bezit¬tingen en sticht Napels voor haar. ‘Ende hy leyde daer een deel van sinen schat ende hi stelde daer in zijn vriendinne die schoone joncfrouwe des soudaensdochter ende hy gaf haer die stadt ende dat lant daer omtrent tot behoef van haer ende van haren kinde¬ren. Ende doen en beyde hy nyet langhe hy en bestedese aen eenen heere ende riddere van Spaengien.’ (D4r.) Virgilius maakt zijn sultansdochter met wie hij – net als Jezus – niet trouwt en ook niet verder samenleeft een echte ‘verweende coninginne’ en ook in dit opzicht loopt de tekst parallel met het verhaal van Jezus en de sultansdochter. Je¬zus’ koninkrijk is echter niet van deze wereld en de sultansdochter wordt – hoewel zij dat niet gelijk beseft – zijn geestelijke bruid. De overeenkomsten zijn zo treffend dat we er gezien de overlevering en de grote verspreiding van de verhalen en liederen rond Jezus en de sultansdochter in de Nederlanden van uit kunnen gaan dat deze tekst als inspiratiebron voor het verhaal in de Virgilius-tekst heeft gediend en dat we te maken hebben met een wereldlijk contra¬fact. Veelbete¬kenend is in dit opzicht is ook dat, toen Keizer Karel V in 1520 in Antwerpen werd ingehaald, ‘de gezellen der Violiere gedu¬rende twee dagen speelden het “Spel van Amyca of de Makere der bloemen”‘, hetgeen wijst op een grote bekendheid van het onderwerp. We mogen veronderstellen dat veel lezers van de Virgilius-tekst dit achterliggende verhaal hebben herkend. Bolte noemt in zijn opsomming van redacties van ‘Die sultanstochter im Blu¬mengarten’ slechts bronnen uit Ger¬maanse regio’s. Hieruit volgt dat het intertekstuele spel tussen het exempel van Jezus en de soudaensdochter en het verhaal over Virgili¬us en de sultansdochter zoals we dit in de Nederlandse prozatekst tegenkomen eigenlijk al¬leen binnen het Nederlandse taalgebied kon func¬tioneren. Het is natuurlijk mogelijk dat de samensteller van de Franse tekst tweetalig was en goed ver¬trouwd was met de in het Nederlandse taalgebied circulerende verhalen. Echter ook in dat geval blijft overeind staan dat – gezien de populari¬teit van het verhaal over Jezus en de soudaens¬doch¬ter – meer Nederlandstalige dan Franstalige lezers de link tussen de twee verhalen hebben kunnen leggen. En dit mag worden opgevat als een ondersteuning van de hypothese dat de prozatekst oorspronkelijk in het Nederlands is gecompi¬leerd. Nog meer aanwijzingen Een verdere aanwijzing voor de Nederlandse oor¬sprong van de tekst is dat in de compilatie ook gebruik is gemaakt van motieven die alleen uit Duitstalige ‘Virgilius-bronnen’ bekend zijn. Het verhaal over de list van Virgilius waar¬door hij de toverboe¬ken van de duivel weet te bemachtigen (2a), is evenals het verhaal over het beeld dat de vrouwe¬lijke wellust doodt (12) mogelijk ge¬nspireerd door het relaas in de Welt¬chronik van Jansen Enikel en in Von Virgi¬lio dem Zauberer. In andere bronnen zijn de verhalen niet aange¬troffen. Omdat de literaire relaties tussen Duitsland en de Nederlanden zijn in de middeleeu¬wen heel intensief zijn geweest, is het goed moge¬lijk om in het gebruik van ‘Duitse’ Virgili¬usverhalen een argument ten gunste van de priori¬teit van de Nederlandse tekst te zien. In het tekstgedeelte dat de Franse en de Ne¬derlandse tekst gemeenschappelijk hebben, zijn twee duidelijke tek¬stuele verschillen, die Spargo weliswaar in zijn overwegin¬gen heeft betrokken, maar die een nadere beschouwing ver¬dienen, omdat ze anders kunnen worden geïnterpreteerd. Spargo heeft de indruk dat de Franse prozatekst groten¬deels is gebaseerd, althans geïnspireerd op Le myreur de histoirs van Jean d’Outremeuse. Een van de aanwijzingen voor deze veronderstelling heeft betrekking op het begin van de tekst. De Franse prozatekst vertelt dat Remus het gezag over Rome aan Romulus laat en wegtrekt. Hij neemt een schat mee uit Rome en sticht Reims in ‘Ardenne’ aan de rivier de ‘Veille’. De naam Reims zou afgeleid zijn van de naam Remus en ligt inderdaad aan de Vesle in de buurt van de Franse Ardennen. Jean d’Out¬remeuse vertelt volgens Spar¬go een vergelijkbaar verhaal. Omdat Romulus al¬leen over Rome wilde regeren, verbande hij Remus en liet verkondigen dat diegene die Remus wist te doden rijkelijk beloond zou worden. Toen Remus dit hoorde, vluchtte hij naar Luik in het land van de ‘Duc de Galle’. Daar gaf ‘Ector’ zijn broer het district Champagne en Remus stichtte daar ‘Rains en Champagne’. Jean d’Outremeuse legt overigens geen relatie tussen de stich¬ting van Reims en de daden van Virgilius. In de Franse prozatekst wordt verteld dat de vader van Virgi¬lius een ‘chevalier des Ardennes’, een leenman van de zoon van Remus is. Volgens Spargo is het heel goed mogelijk dat in het hand¬schrift _des stond, omdat van de vader van de histori¬sche Virgilius bekend is dat hij land bezat in Andes, niet ver van Mantua. De Fransman zou de afkorting _des hebben opgelost tot het hem bekende Ardennes en niet tot Andes. Debaene hecht weinig waarde aan deze suggestie van Spargo, maar hij gaat niet verder op de zaak in, hoewel de Neder¬landse tekst een andere lezing heeft. Volgens de Nederland¬se tekst ligt Reyns gewoon in ‘Campanien'(A1v.) en was de vader van Virgilius de tovenaar een ‘ridder van Campa¬nien'(A4r.). De overeenkomst met de lezing in het werk van Jean d’Out¬remeuse – waarvan Spargo denkt dat ook de bewer¬ker van de Nederlandse tekst gebruik heeft gemaakt – is duidelijk. Spargo ziet in ‘ardennes’ een verlezing van ‘andes’, maar er is echter ook nog een andere verklaring mogelijk. Van de vader van Virgilius de tovenaar wordt in de tekst ver¬teld dat hij voortdurend conflicten had met de keizer: ‘Dese ridder van Campanien die ghetrout hadde des Sena¬toors dochter die stelde grooten twist teghen den ionghen keyser ende was hem seer scadelic.'(A4r.) Virgilius wordt na de dood van zijn vader door zijn moeder naar Rome teruggeroe¬pen, omdat hij onterfd dreigt te worden. In het leven van de historische Virgilius speelt onteigening echter ook een rol. In 42 voor Christus versloeg een leger van het drie¬manschap Marcus Antonius, Caius Julius Caesar Octavianus en Marcus Aemilius Lepi¬dus het leger van de moordenaars van Julius Cae¬sar bij de Macedonische stad Philippi. Na de overwinning kon een groot deel van het leger worden ontbon¬den. Het drieman¬schap zag zich ge¬noodzaakt veel landgoede¬ren te onteigenen ten einde de oudgedienden schadeloos te stellen door toewijzing van grondbezit. Daartoe behoorde ook de boerderij van Virgilius’ overleden vader, wiens enige erfgenaam hij was. Het lukte Virgili¬us echter om als schadeloosstelling een landgoed te krijgen in de omgeving van Napels in de land¬streek Campanië. Gaat het hier om een toeval¬li¬ge parallel tussen de wederwaardigheden van Vir¬gilius de dichter en Virgilius de tovenaar of wordt in dit begingedeelte van de tekst toch een link gelegd tussen de historische en de fictieve Virgilius? Hoe dan ook, de Nederlandse tekst heeft in ieder geval een minstens even goede lezing als de Franse tekst. Indien we aannemen dat Jean d’Outremeuse de basisinformatie verschafte, ligt de prioriteit van de Nederlandse tekst voor de hand. Dit is echter helemaal nog maar de vraag, want in andere bronnen wordt in tegenstel¬ling tot de tekst van d’Outremeuse wél een directe relatie tussen de stichting van Reims en de dood van Remus gelegd. Dat Spargo op dit verschil in lezing tussen de Franse en de Nederlandse tekst niet ingaat, heeft ongetwijfeld te maken met zijn uitgangspunt dat de Nederlandse tekst een vertaling uit het Frans was. Die mening verkondigt hij namelijk al op pagina 92/93 van zijn magistrale boek, hoewel zijn beschouwing over de ‘The Virgilius Romance’ pas in hoofdstuk 9 (p. 236 e.v.) aan de orde komt. In zijn paragraaf over het ‘Ovum incanta¬tum’ onderzoekt Spargo de legende van de stich¬ting van Napels op een ei en in deze paragraaf ziet hij een bevestiging van zijn standpunt. Spargo beschrijft wat er in de Franse tekst staat en ci¬teert vervolgens de Engelse tekst die gelijk is aan de Nederlandse. In de Franse prozatekst wordt verteld dat de stad Napels door Virgilius op een ei werd gegrondvest en dat Virgilius ook een vierkante toren bouwde met in de top door zijn toverkracht een ampulla achter een tralie¬werk, zodat niemand het flesje kon aanraken zon¬der dit te breken. Door dit traliewerk stak Vir¬gilius een balk waaraan hij een ei vast maakte. Daarna hing hij de ampulla, de fles bij de hals in een ketting. Het flesje hangt er nog steeds. Als het wordt bewogen, beeft de stad en als het wordt gebroken verzinkt de stad: Si y ficha ses enchantemens et fonda cette cité moult riche et noble, et toute fut assise sur ung oeulf; et fit une tour carrée et au couplet d’icel¬le tour fist ume empolle et y mist ung traveil de fer par enchantement, si que tout le monde ne l’eust sceu oster sans le briser, et en icelluy traveil mist ung tref, et en celluy mit ung oeuf et y pendit celle empolle par le col en une chaine, et encore y pent il; et qui croulleroit icelluy oeuf, toute la cité trembleroit, et qui le bris¬eroit, la cité fondroit. Quant Virgille eut fait celle cité, il l’appella Naples (…) In de Nederlandse en bijgevolg ook in de Engelse tekst zijn volgens Spargo enige amusante verande¬ringen opgetre¬den. Ende hi maecte met zijnder conste der nigromancien ende hy fondeerde dye stadt van Napels seer rijckelick ende edelick ende si was al heel ghefon¬deert ende ghestelt op een ey. Ende hy maecte eenen viercanten toren ende int opperste van dien toren sette hi eenen ronden appel ende een yseren geerde metter swarter const also dat al die werelt en soude dat niet connen afdoen sonder dat te breken. Ende dweers in die ysere geerde stelde hy eenen pijl ende aen dien pijle stelde hi een ey, ende hi hinc den appel bi den steel aen een keten ende noch hanget daer. Ende die dat ey roerde alle die stadt soude beven, ende die dat ey brak soe soude die stede versincken. Als Virgilius dese stadt ghemaect hadde, so gaf hi haer den name ende hi hiet se Napels.(D4r.) Spargo stelt ‘Not understanding what an ampulla was, the Dutch writer converted it into something that he did understand, an apple. If you hang up an apple, the obvious thing to hang it is by the stem; so what the neck of a glass bottle or vial becomes the stem of an apple.’ Als we de Neder¬landse tekst bekijken valt de over¬eenkomst tussen ‘appel’ en ‘Napels’ op en in de Engelse tekst lijkt de overeen¬komst zelfs nog groter: ‘Napells’, ‘Towne of Napells’, ‘a napell’, ‘the apell’, ‘towne of napels’. Weliswaar is de ondergang van Napels verbonden met het ei, maar ons inziens wekt deze passage, blijkens de afsluitende zin, de indruk dat de naamgeving van de stad in verband wordt gebracht met de appel. Deze volksetymologie kan alleen functioneren in het Nederlands en het Engels. Dat het natuurlijk geen juiste uitleg van de naam Napels (Neopolis) is, doet niet ter zake. De stichting van steden wordt in middeleeuwse kro¬nieken steevast begeleid door dergelijke etymolo¬gische verklarin¬gen. In de kroniek van Brabant wordt verteld dat Aerschot genoemd is naar de plaats waar Julius Caesar een arend schoot en Antwerpen wordt in verband gebracht met een reus, waarvan de handen van een reus in de Schelde werden gegooid. Hierboven hebben we gezien dat de naam Reims verbonden werd met Remus. In werke¬lijkheid herinnert de naam Reims aan het volk van de Remi, dat in de Romeinse tijd in het Noord-Westen van Frankrijk leefde. Veeleer is het dus de Franse vertaler die niet wist wat hij met de ‘appel’ aan moest en er maar een ‘ampulla’ van maakte. Al met al lijken er voldoende aanwijzingen te zijn die het aannemelijk maken dat een Nederland¬se basistekst aan de overlevering in het Frans, Nederlands en Engels ten grondslag lag. ad d) de verschillen tussen de Franse en de Ne¬der¬landse tekst zijn het gevolg van wijzigingen in een Nederlandse basistekst Dan komen we nu aan de laatste vraag. Hoe kunnen we aannemelijk maken dat de verschillen tussen de Nederlandse en de Franse tekst in principe het gevolg zijn van een uitbreiding annex verandering van een basistekst en niet aan veranderingen die bij de vertaling in het Frans zijn aangebracht. De tekst over Virgilius is een verzameling ver¬halen die in het kader van een anekdotenbiografie zijn geordend. De coherentie is daardoor in de basistekst al niet bijzonder groot, maar de toe¬voegingen en veranderingen hebben de coherentie zeker niet vergroot. Hierboven is al gewezen op de toevoeging tussen de zesde en achtste episode. Dit is weliswaar een zinvolle toevoeging, maar niettemin zorgt dit verhaal tegelijkertijd toch ook een breuk in het lopende verhaal. Aan het slot van de tekst versterken de toevoe¬gingen zelfs een tekstuele tegenstrij¬digheid. Uit jaloezie over de schoonheid van Napels belegert de keizer van Rome de stad. Virgilius besluit daarop om van Rome naar Napels te verhuizen onder achterla¬ting van een grote schat. In de Franse tekst, en daarmee vermoedelijk ook in de basis¬tekst, volgt op dit besluit nog maar één kort verhaal (21), dat weliswaar in Rome speelt, maar waarin de keizer geen enkele rol speelt. Hierdoor valt de breuk in de gesuggereerde chronologie nauwelijks op. Daarna volgt in de Franse tekst het verhaal over de dood van Virgilius op zee. In het laatste verhaal van de Nederlandse tekst is de keizer echter prominent aanwezig en niets wijst op vijandschap tussen de keizer en Virgili¬us. In tegendeel. Het laatste verhaal wordt inge¬leid door een aantal beloftes van Virgilius aan de keizer van Rome. Virgilius belooft aan de keizer dat hij bomen en kruiden zal maken die driemaal per jaar vrucht zullen dragen en dat de bomen tegelijkertijd bloesem, rijpe en onrijpe vruchten zullen hebben, dat hij schepen even gemakkelijk tegen de stroom in als met de stroom mee zal laten zeilen, dat hij ervoor zorg zal dragen dat geld even gemakkelijk zal worden ver¬diend als het wordt uitgegeven en dat het baren van kinderen voor vrouwen even gemakkelijk en aangenaam zal worden als de verwek¬king van kinde¬ren. En ook in het vervolg van dit laatste ver¬haal is de rol van de keizer vrij prominent. Niet alleen vraagt Virgilius onderdanig aan de keizer of hij zich drie weken lang in zijn eigen paleis¬je mag terugtrekken, maar als Virgilius te lang wegblijft, dwingt de keizer de knecht van Virgi¬lius hem de ingang van het paleis te tonen. Als hij de ingezouten lichaamsdelen van Virgilius ziet, denkt hij dat de knecht Virgilius heeft gedood. Hij laat de knecht doden en dit heeft tot gevolg dat de verjongingskuur mislukt. Van een verwijdering tussen Virgilius en de keizer is aan het begin van het laatste verhaal geen sprake. De belegering van Napels en het vertrek van Virgili¬us naar Napels staan volstrekt in tegenspraak met de daden die Virgilius in Rome in dienst van de keizer nog doet en wil doen. Dat de tekst oorspronkelijk in het Nederlands is geconcipieerd, dat deze basistekst gewijzigd en uitgebreid is en dat de druk van Vorsterman hiervan een reprint is, hebben we ons inziens voldoende aannemelijk gemaakt. Over het waarom van de wijzigingen en uitbreidingen ten opzichte van de oorspronkelijke tekst gaat ons volgende artikel. Noten Frederick of Jennen Von den zwei Kopluden Von den vier kopluden So the next question is whether the mentioned texts are based upon a text published by Van Doesborch. Why did Jan Bentsz used the Vorsterman-edition as a source for Thuys der fortunen, Virgilius?? Woodcuts used?? Woodcuts: First: Are the surviving Dutch reprints of editions of Van Doesborch? Or directly

2.9 De relatie tussen Thomas van der Noot, Jan van Doesborch en Willem Vorsterman

De relatie tussen Thomas van der Noot, Jan van Doesborch en Willem Vorsterman: Der scaepherders calengier en Thuys der fortunen ende dat huys der doot

De relaties tussen uitgevers werkzaam in het begin van de zestiende eeuw zijn nog onvoldoende onderzocht. Aan de ene kant heeft dat te maken met een gebrek aan concrete gegevens, aan de andere kant door de omvang én de beperkte beschikbaarheid van het corpus beschikbare drukken. Een vervolg op Ina Koks Woodcuts en een Nederlandse versie van Early English Books Online (EEBO) zijn in dit verband desiderata.^[1]In het eerste deel van dit artikel probeer ik aan de hand van de verhouding tussen de drukken van Der scaepherders calengier van Thomas van der Noot (†1525?) uit 1511 en die van Willem Vorsterman († 1543) uit 1513/14 iets meer inzicht te geven in de aard van hun relatie.^[2] In het tweede deel neem ik aan de hand van het Huys der fortunen ende dat huys der doot de relatie tussen Willem Vorsterman en Jan van Doesborch († 1536/37) onder de loep. Thomas van der Noot komt daarbij ook weer in beeld komt.

Der scaepherders calengier

Herman Pleij heeft een beeld geschetst waarin Thomas van der Noot wordt voorgesteld als innovator en Vorsterman als een behendige zakenman die meelift op de successen van deze uitgever. In 1991 vatte hij het naar aanleiding van de herontdekte editie van Der scaepherders calengier van Thomas van der Noot nog eens bondig samen:

Daar komt nog bij dat Vorsterman een notoire piraat is, die snel de successen van zijn collega’s nadrukt zoals ik al meermalen mocht vaststellen. Vooral Van der Noot rijdt hij meer dan eens in de wielen, reden waarom deze als één van de eersten in de Nederlanden wettelijke bescherming vraagt tegen ongeoorloofd nadrukken van zijn teksten.^[3]

Het verhaal begint in 1511. In dat jaar brengt Thomas van der Noot de eerste Nederlandse uitgave van Der scaepherders calengier op de markt. Het enig bekende exemplaar van deze druk bevindt zich in Parijs waar Pleij het herontdekte.^[4] In 1513/14 en vervolgens nog eens in 1516 legde ook Vorsterman deze tekst op de pers.^[5] Dat Van der Noot zich baseert op een van de Franse uitgaven van de Kalendrier des bergiers is al gelijk duidelijk door de illustratie op de titelpagina en de vrijwel letterlijk vertaalde proloog. Pleij karakteriseerde de uitgave van Van der Noot als:

een zeer vrije bewerking van één van de vele edities van de Kalendrier des bergiers, voor het eerst gedrukt in 1491 door Guy Marchant te Parijs, en vanaf 1493 in een aanzienlijk uitgebreide editie bij dezelfde drukker onder de titel Le compost et kalendrier des bergiers. Het voornaamste kenmerk van de Nederlandse bewerking bestaat uit een substantiële bekorting in dienst van een grotere zakelijkheid. Van der Noot laat vooral de moraliserende onderdelen uit het Frans weg, te weten breedvoetige verhandelingen over zonden en deugden in het licht van het Laatste Oordeel. En de rest past hij eigenzinnig toe op het burgerlijke lekenpubliek dat hem voor ogen stond.^[6]

Pleij heeft zeker gelijk als hij de Kalendrier als een van de belangrijke bronnen aanwijst, maar het is zeker niet de enige bron. W.L. Braekman stelde bijvoorbeeld al vast dat het lange prozatraktaat ‘Van den lope der werelt der planeten van haren climaten en cirkelen’ niet uit het Frans werd vertaald. ^[7] Bovendien valt ook op de ‘substantiële bekorting’ in ieder geval ten opzichte van de eerste Franse druk ook wel wat af te dingen, want de oudst overgeleverde Franse uitgave verschenen bij Guy Marchant in Parijs in 1491, telt ‘slechts’ 28 bladen in folio. En daarin komen de door Pleij genoemde moraliserende onderdelen niet voor.^[8] De Nederlandse tekst is soms zelfs uitgebreider! Het betoog over de huizen van den twaalf tekens van de dierenriem aan de hemel [i2r] is in het Nederlands niet alleen uitgebreider, maar ook gedetailleerder. Zo bevat de tekst – weliswaar verbasterde – verwijzingen naar de aspecten die bij elk teken van de dierenriem horen. Bij de tekst over het teken van de dierenriem Aries (Ram) wordt gezegd dat het drie ‘woningen’ [huizen] heeft: de eerste woning heet Alnath (Al Neth); de tweede woning Albothami en de derde Aldoraya. Deze namen getuigen van bekendheid met de Arabische astronomie, terwijl ze niet voorkomen in de overgeleverde edities van de Kalendrier. Of dit soort informatie de tekst aantrekkelijker maakt voor een burgerlijk lekenpubliek, lijkt me trouwens nog maar de vraag. Het lijkt veeleer zo dat Van der Noot het concept van de Kalendrier overneemt en vervolgens eigen (tekst)keuzes maakt, waarschijnlijk op basis van een nog niet zo uitgebreide druk van de Kalendrier, want het lijkt geen toeval dat de onderdelen die in de latere edities zijn toegevoegd door Van der Noot niet zijn overgenomen. Het is waarschijnlijk dat sterk van elkaar afwijkende drukken gewoon naast elkaar circuleerden.

Van der Noot versus Vorsterman

De vraag die hier centraal staat, is hoe de druk van Willem Vorsterman zich verhoudt tot die van Van der Noot, waarbij ik een enkele keer ook naar de Kalendrier verwijs.^[9] Uit de vergelijking zal blijken dat Vorsterman de druk van Van der Noot zeker niet klakkeloos kopieert, hoewel de omvang anders suggereert. Ze zijn beide in kwarto en ze tellen ieder 54 bladen. Daarnaast zullen we zien dat de uitgave van Vorsterman soms toch ook weer aansluit bij de Franse Kalendrier-traditie. De druk van Van der Noot kan worden opgesplitst in 18 onderdelen. De meeste onderdelen worden inderdaad getrouw in de druk van Vorsterman nagevolgd. Het gaat dan om de prologhe van den translatoer (1) de Prologhe van den scaepherder (2); over het ‘vinden’ van de zondag (4) over het vinden van het gouden getal (5) met bijbehorende tabel (6) en de tekst over de vraag in welk teken van de dierenriem de maan staat (7) en de berekening van Pasen (8) met bijbehorende tabel (9). Ook de tekst over ‘die maniere by den welcken dye scaepherders weten wanneer si oft ander menschen siec oft ghesont zijn oft tot siecten gheneycht’ (11) en de gezondheidsleer voor de vier seizoenen (12) zijn vertaald uit de Kalendrier, waarbij er geen noemenswaardige verschillen zijn tussen de uitgave van Van der Noot en Vorsterman. Dat geldt ook voor de astronomische verhandeling ‘Van den lope der werelt / der planeten / van haren climaten ende cirkelen’ (13) neemt Vorsterman over, evenals ‘Om te weten wat planeten alle daghe regneert, ende oeck in elck ure des daechs’ (15) over ‘dye nature van den .xij. teekenen des hemels Ende wat die ghebieden ende verbieden (16) en ‘die woensten van den twelef teekenen des hemels, die men noemt aspecten der planeten.’ (17) Opgemerkt moet wel worden dat een aantal houtsneden bij Vorsterman anders is dan bij Van der Noot. Zo zijn de opeenvolgende maandstanden bij Vorsterman in rijen van vier gedrukt, terwijl Van der Noot dat in drie rijen doet. Het meest opvallend is wel de zodiakman. Daar waar Van der Noot de houtsnede uit de Kalendrier kopieert, laat Vorsterman zich inspireren door een – waarschijnlijk Duitse – bron.

Verschillen

Ondanks al die overeenkomsten blijven de verschillen substantieel genoeg. De Kalender (3), voorafgegaan door ‘Hoe men desen kalengier der scaepherders verstaen sal’ wijkt bij Van der Noot in allerlei opzichten af van die in de Kalendrier. Het meest in het oog springt dat Van der Noot geen illustraties uit zijn bron overneemt, maar zich beperkt tot de kalender met aan de linkerkant vier kolommen met getallen en nog een kolom aan de rechterkant. Aan de bovenkant van elke maandblad staat informatie over het aantal dagen van de maand, het aantal maan-dagen en het aantal uren dat de nacht in die maand duurt. De kolommen met cijfers vormen een onderdeel van een eeuwigdurende kalender die het mogelijk maakt met behulp van het gouden getal Pasen te berekenen. Uiterst links staat in de kolom met het gouden getal. Daarnaast staan de uren en minuten waarop het volle maan is. De zwarte cijfers hebben betrekking op de tijden voor het middaguur en de rode cijfer op tijden na het middaguur. De vierde kolom geeft de zondagen aan, waarbij de zondag door een rode initiaal gekenmerkt wordt. De kolom rechts is behulpzaam bij het zoeken van een antwoord op de vraag in welk teken van de dierenriem de maan staat. Daartoe moet de lezer zoeken in de bijbehorende tabel (7).^[10] Naast de illustraties laat de uitgave van Van der Noot ook de metatekst achterwege. Die bestaat uit verzen in het Latijn en het Frans waarin een parallel wordt getrokken tussen de twaalf maanden van het jaar en de twaalf levensfasen van de mens. Dan Vorsterman. De druk van Vorsterman maakt deze veranderingen deels weer ongedaan. Voor elk van de twaalf maanden worden twaalf paarsgewijs rijmende verzen toegevoegd.^[11] De twaalf verzen bevatten adviezen over zaken als eten, drinken, baden en aderlaten. De uitgave van Vorsterman voegt bovendien steeds een houtsnede toe die niet aanwezig is in de uitgave van Van der Noot en waarvan de compositie slechts vrijelijk is geïnspireerd lijkt op de houtsneden in de Kalendrier, al is er een zekere relatie met de traditionele beeldtraditie rond de maandwerkzaamheden.^[12] In een eerder artikel heb ik laten zien dat Vorsterman deze verzen grotendeels ontleent aan de Regimen Sanitatis, waarvan Nederlandstalige drukken als Dat regiment der ghesontheyt zijn uitgegeven door Jan van Doesborch tussen 1510 en 1518 en door Jan Berntsz in 1515.^[13] Het gebruik ervan sluit feilloos aan bij de Franse edities van de Kalendrier des bergiers die in het kalenderdeel ook steeds een aantal Latijnse verzen uit de Regimen Sanitatis opnemen. Voor de maand juni gaat het om verzen over die maand en het sterrenbeeld ‘kreeft’. Bij wijze van voorbeeld geef ik de teksten uit een editie van de Kalendrier des bergiers, Dat regiment der ghesontheyt naar Jan van Doesborch en Der scaepherders kalengier van Vorsterman.

Kalendrier In junio gentes perturbat medo bibentes Atque novellarum fuge potus cer || viciarum. Ne noceat colera valet hec refectio vera lactuce frondes ede || jejunus bibe fontes. Pectus pulmo jecur in cancro non minuantur somnia || falsa vides utilis sit emptio rerum Potio sumatur securus perge viator^[14]

Regiment vs 415-21 [hsn: sterrenbeeld Kreeft] Cancer Pectus / pulmo / jecur in Cancro non minuatur. Potio sumatur securius perge viator. In den creeft aen longhe en lever en laet niet. Noch aen die borst want dat en baet niet. Ghi moecht ooc sonder sorghe drincken dranck. En dan suldi vrij wandelen over dlant.^[15]

Regiment vs 534-41: Junius In Juno gentes perturbat medo bibentes. Atque novellarum fuge potum cervisearum. Lactuce frondes ede / jejunus non bibe fontes In junio die mede gedroncken en is niet goet. Ende wacht u voor jonck bier / want dat verseeren doet. Lactukenbladeren suldy dan eten. Nuchteren water gedroncken is quaet wilt niet vergheten^[16]

Kalengier, Vorsterman 1513/14 In wedemaent doe ick u weten Compt die sonne in cancer sonder vergheten Scheert u schapen, die wolle vercoopt Metten ghelde dan thuyswaert loopt Ghelijck die crabbe altijt achterwaert gaet So en mach die sonne, mi wel verstaet Niet hoogher climmen dits mijn bediet Maer moet dalen en lieghe u niet Die mede ghedroncken en es niet goet Wacht u voor jonck bier want dat verseer doet Lattuebladeren suldi dan eten Nuchteren water ghedroncken es quaet ongeete [curs.PF]^[17]

Uit bovenstaande teksten kunnen we concluderen dat de samensteller van de druk van Willem Vorsterman kennis had van de Kalendrier-traditie, de Regimen Sanitatis kende en in staat was zelfstandige en zinvolle beslissingen te nemen op basis van de tekst van Van der Noot.^[18]

De aderlaatman met een beschrijving van de aderen

De samensteller van de uitgave van Van der Noot van het traktaat over het ‘getal der aderen in ’s mensen lichaam’ (10) vertaalt de tekst uit de Kalendrier getrouw. Vorsterman voegt echter aan de tekst twintig paarsgewijs rijmende verzen toe over het aderlaten. Dat is gezien de context heel toepasselijk. Ook deze verzen zijn niet van eigen hand; ze zijn wederom vrijwel letterlijk overgenomen uit een editie van Dat regiment der ghesontheyt. Van vijf achtereenvolgende strofen ( vs. 352-385) zijn de Nederlandse verzen overgenomen en de Latijnse niet.^[19] Bovendien kiest hij voor andere houtsnede, terwijl Van der Noot hierin de Kalendrier volgt.

Over de aard van de zeven planeten

In tegenstelling tot de Kalendrier is de tekst in de druk Van der Noot over ‘die natuere van den .vij. planeten’ (14) in proza. Hij laat de tekst vergezeld gaan van ronde houtsneden die geïnspireerd lijken op ‘Duitse’ illustraties die al voorkomen in vijftiende-eeuwse blokboeken over de zeven planeten. Kenmerkend voor de afbeeldingen is dat veel goden op een wolk lijken te staan.^[20] In de rechthoekige houtsneden in de Kalendrier is dit element veel minder duidelijk aanwezig. Of we daarmee de oorsprong van de tekst ook in het Duitse taalgebied moeten zoeken, is vanwege de grote hoeveelheid overgeleverde teksten moeilijk na te gaan, maar het is goed mogelijk. De illustraties wijzen duidelijk in oostelijke richting.^[21] De tekst over de aard van de zeven planeten wordt in de druk van Van der Noot in de derde persoon verteld en concentreert zich op de aard van de planeet en de effecten voor de personen die onder zijn regime geboren worden. De tekst kenmerkt zich door een zekere abstractie en beknoptheid. Mijn indruk is dat het een samenvatting is van een langere tekst met meer uitleg. De druk van Vorsterman kiest voor dit tekstgedeelte net als de Kalendrier voor een opsplitsing in tweeën. In het eerste deel in proza laat hij de planeet in de eerste persoon aan het woord, terwijl hij in het tweede deel in verzen een beschrijving (de sa proprieté) wordt gegeven van de mensen die onder deze planeet geboren zijn. Braekman wees al op het feit dat elk van deze delen bij Vorsterman door een houtsnede werd geïllustreerd. Hij vermoedde dat die van Vorsterman zelf afkomstig waren. Dat blijkt maar gedeeltelijk waar. De eerste houtsnede is steeds een kopie van de door Van der Noot gebruikte, terwijl de tweede ten opzichte van Van der Noot weliswaar nieuw en functioneel is, maar ook op een traditie leunt. Zowel houtsnede 2 en 3 van Vorsterman zijn duidelijk schatplichtig aan afbeelding 1 en zijn navolgers. Planeten oefenden volgens de astrologie invloed uit op het karakter en gedrag van de ‘kinderen’ die onder die planeet geboren werden. Bij Vorsterman toont de eerste houtsnede de planeet met de daarbij behorende tekens van de dierenriem, terwijl de tweede houtsnede de activiteiten van de planetenkinderen laat zien. Deze indeling komt ook in de begeleidende tekst tot uitdrukking en die is inhoudelijk feitelijk informatiever dan de prozatekst in de Van der Noot-editie. Allereerst verschaft de uitgave van Vorsterman astronomische informatie over de betreffende planeet en vervolgens – ná de tweede houtsnede – over het uiterlijk, het karakter en de talenten van de kinderen die onder die planeet geboren zijn. Ook in de Kalendrier vinden we twee houtsneden, maar die zijn aan elkaar geschakeld. De tekst en de illustraties van dit gedeelte getuigt – dus onafhankelijk van Van der Noot – van inzicht bij de samensteller van de uitgave van Vorsterman in de theorie rond de invloed van planeten. Niet in de uitgave van Thomas van der Noot De ‘complexie’ van de vier humeuren of temperamenten (19) uit de Kalendrier komt opvallend genoeg niet bij Van der Noot voor, terwijl dit tekstje in navolging van de Kalendrier wel voorkomt in de bij hemzelf verschenen editie van het Scep vol wonders.^[22] De druk van Vorsterman kiest hier voor een ten opzichte van de Kalendrier iets uitgebreidere invulling. Opvallend is echter wel dat de tekst geheel in proza is, terwijl juist de vorm – deels proza, deels vers – die Vorsterman voor de verhandeling over de aard van de planeten gebruikte – met name in het Duitse taalgebied vaak wordt gebruikt voor de tekst over de vier karaktertypen. In de Nederlanden treffen we deze mengvorm bijvoorbeeld aan in het Huys der fortunen uitgegeven door Jan van Doesborch in 1518 en door Willem Vorsterman in 1522. In tegenstelling tot deze drukken ontbreken in de Kalengier ook de houtsneden die bij de menstypen horen.^[23]

Tabel 1: Inhoudsoverzicht drukken Der scaepherders calengier 1511 (Thomas van der Noot) en Willem Vorsterman Thomas van der Noot 1511

titelpagina

1. a2r Proloog van de vertaler
2. a2r-a4r Proloog van de schaapherder
3. a4r-b4v Uitleg van de Kalender/de Kalender
4. c1r Om de zondag te vinden
5. c1r Om het gouden getal te vinden
6. c1v Tabel om de zondag en het gouden getal te vinden
7. c2r Om te weten in welk teken de maan staat
8. c2r-c2v Om te weten wanneer Pasen valt met tabel
9. c3r–c5r Tabel gehele of gedeeltelijke zon- en maanverduistering
10. c5v–d1v Aderlaatman met beschrijving van de aderen
11. d1v–d3v Hoe schaapherders weten of je ziek of gezond bent
12. d3v–d4rv Regiment voor de vier seizoenen van het jaar
13. e1r–g1r Van de loop van de wereld
14. g1r–h3v Over de aard van de zeven planeten
15. h3v–h4v Om te weten welke planeet welke dag en welk uur regeert
16. h4v–i2r De aard van de twaalf tekens
17. i2r–l2v Over de huizen van de twaalf tekens
18. l2v–l3v Hoe de twaalf tekens het menselijk lichaam beheersen

Willem Vorsterman (1523/14)

titelpagina

1. a1v Proloog van de vertaler
2. a1v-a3v Proloog van de schaapherder
3. a3v-c8r Uitleg van de Kalender/de Kalender
4. d1r Om de zondag te vinden
5. d1r Om het gouden getal te vinden
6. d1v Tabel om de zondag en het gouden getal te vinden
7. d2v Om te weten in welk teken de maan staat
8. d2r Om te weten wanneer Pasen valt met tabel
9. d2v–d3v Tabel gehele of gedeeltelijke zon- en maanverduistering
10. d4r–e2r Aderlaatman met beschrijving van de aderen
11. e2r–e3v Hoe schaapherders weten of je ziek of gezond bent
12. e3v–f1r Regiment voor de vier seizoenen van het jaar
13. f1r–g5v Van de loop van de wereld
14. g5v–i2r Over de aard van de zeven planeten
15. i3r–i3r Om te weten welke planeet welke dag en welk uur regeert
16. i4r–i6r De aard van de twaalf tekens
17. i6r–l4v Over de huizen van de twaalf tekens
18. c8v–d1r Hoe de twaalf tekens het menselijk lichaam beheersen
19. i3r-i4r Over de vier complexien (Niet bij Thomas van der Noot)

De verhouding tussen de drukken

Welk beeld rijst nu op uit deze tekstvergelijking tussen de twee drukken van Der scaepherders calengier? Zoals we hebben kunnen constateren, is de druk van Vorsterman zeker geen slaafse herdruk van de druk van Van der Noot. Hij neemt een eigenstandige positie in en grijpt onafhankelijk weer terug op de Kalendrier. Bovendien lijkt hij zicht te hebben op de Duitstalige markt. Een eenduidige verklaring voor de veranderingen is moeilijk te geven. De toevoeging van een klein onderdeel – zoals de tekst over de vier complexien – aan het einde van de tekst of tegen het einde van de tekst kan worden gezien als een poging resterende blanco-bladen te vullen. Een andere optie is dat de uitgave van Van der Noot niet de oudste is en dat de drukken van Van der Noot en Vorsterman onafhankelijk van elkaar op een niet overgeleverde bron teruggaan. Een aanwijzing hiervoor is dat zowel Van der Noot als Vorsterman onderdelen hebben die rechtstreeks op de Kalendrier zijn gebaseerd en die in beide drukken vrijwel gelijkluidend zijn, terwijl ze tegelijkertijd niet alle onderdelen van de ander bevatten. Bij Van der Noot denk ik dan met name aan de afbeelding van de zodiakman; bij Vorsterman aan de tekst over de vier complexien. Een derde optie is dat Vorsterman in concurrentie met Van der Noot treedt door zijn Kalengier door de toevoeging van houtsneden en verzen net iets aantrekkelijker te presenteren. Weliswaar neemt hij het grootste deel van de tekst over, maar zijn aanvullingen en aanpassingen zijn solide verankerd in de traditie van de Kalendrier en breder in de astronomische-astrologische literatuur.

Tussentijdse conclusie

Wat zegt de verhouding tussen de twee drukken van de Kalengier nu over de relatie tussen Vorsterman en Van der Noot? We kunnen constateren dat ze allebei onafhankelijke keuzes maken: niet alleen Van der Noot, maar ook Vorsterman. Dat betekent in ieder geval dat de omschrijving ‘piraat’ in het geval van Der scaepherders calengier geen recht doet aan de werkwijze van Vorsterman. Pleij’s stelling dat Van der Noot meermalen geconfronteerd werd met de piraterij van Vorsterman is gebaseerd op het feit dat Vorsterman drie teksten die ook door Van der Noot zijn uitgegeven, herdrukt: Der scaepherders calengier; het Cijferboekje van 1508 dat Vorsterman in 1510 herdrukt en Die discelacien [sic: distillacien] ende virtuyten der wateren uit circa 1520.^[24] Het lijkt allereerst verstandig om de verhoudingen niet uit het oog te verliezen. Vorsterman was een veel grotere uitgever dan Van der Noot. Van Vorsterman zijn zo’n 488 uitgaven bekend; van Van der Noot ongeveer 46.^[25] Vorsterman is heel internationaal georiënteerd. Niet alleen drukt hij teksten in het Nederlands, maar ook in het Latijn, Engels, Spaans, Frans en Deens. Van de 488 drukken liggen er 263 op het gebied van de religie, 117 op het gebied van de artes en ongeveer 30 op het gebied van de literatuur, terwijl hij op de actualiteit inspeelt met 32 uitgaven. Ook de 14 historische werken zijn het vermelden waard. Samen met Michiel Hillen van Hoochstraten domineerde Vorsterman de Antwerpse uitgeversmarkt van zijn tijd en hij werkte daarbij regelmatig samen met andere uitgevers. Vanuit het gezichtspunt van Vorsterman is relatie tussen van Van der Noot en Vorsterman mijns inziens bijna non-existent!^[26] Zoals gezegd zal ik in het tweede deel van dit artikel aan de hand van het Huys der fortunen ende dat huys der doot onderzoeken welk beeld ontstaat als de verhouding tussen Jan van Doesborch en Willem Vorsterman bij het onderzoek betrokken wordt. Ook Thomas van der Noot komt daarbij overigens weer om de hoek kijken.

II De verhouding tussen Jan van Doesborch en Willem Vorsterman: Thuys der fortunen ende dat huys der doot

Een vergelijkbare discussie, maar nu over de verhouding tussen Willem Vorsterman en Jan van Doesborch houdt de gemoederen al meer dan honderd jaar bezig. In 1894 opperde Proctor dat de relatie tussen de Antwerpse drukkers / uitgevers Jan van Doesborch en Willem Vorsterman mogelijk niet zo vriendelijk was: Between Vorsterman and our printer the relations may have been less friendly; the Dutch edition of Virgilius printed by Vorsterman is illustrated with copies of the cuts in the English edition, so that it would seem as if the use of the original cuts had not been granted him.^[27] Dit beeld is zoals we gezien hebben overgenomen door onder andere Pleij en Vermeulen. Schlusemann heeft enige nuance in de discussie aangebracht en ook ikzelf heb eerder op neerlandistiek.nl betoogd dat de relatie niet zo eenduidig ligt.^[28] Voorlopig moeten we het dus doen met deelobservaties, want het fonds van Vorsterman is immers omvangrijk. Een interessante casus in dit verband is het Huys der fortunen ende dat huys der doot.^[29] Van deze tekst zijn vier drukken uit de periode 1500 tot 1540 bekend:

USTC 437024 / NK 1150: Jan van Doesborch, Antwerpen, 7 Februari 1518. (= 1519 n.s.) USTC 437206 / NK 3222: Antwerpen, Willem Vorsterman, 1522 USTC 421042 / NK 1151: Utrecht, Jan Berntsz. 1531 USTC 424869 / NK 4243: (Utrecht, Jan Berntsz. c. 1540 of iets later)

Jan Berntsz. en Jan van Doesborch onderhielden een nauwe relatie. Feit is dat toen Jan van Doesborch in 1530 Antwerpen voor Utrecht verruilde, hij zich vestigde op het adres van Jan Berntsz. Vanaf dat moment veranderde het fonds van Jan Berntsz. drastisch van karakter en blijkt de invloed van Van Doesborch onmiskenbaar door tekstkeuze en vormgeving. Of Berntsz. daadwerkelijk de schoonzoon van Van Doesborch was, zoals Herman Pleij schrijft, is echter ongewis.^[30] In contrast hiermee staat echter dat de genoemde drukken van Jan Berntsz. – zoals Kronenberg al constateerde – niet teruggaan op die van Jan van Doesborch, zoals je zou mogen verwachten, maar op die van Willem Vorsterman!^[31] Om meer zicht op de relatie tussen de drukken – en de verhouding tussen de uitgevers – te krijgen, is het noodzakelijk stil te staan bij de inhoud van de tekst. Het Huys der fortunen ende dat huys der doot bestaat uit zo’n dertig langere en kortere teksten op het gebied van de astronomie, astrologie en geneeskunde.^[32] De eerste en meest uitgebreide tekst is een lotboek, dat zich kenmerkt doordat de gebruiker een toekomstvoorspelling kan laten doen die de uitkomst is van een mechanisch proces dat hij in gang heeft gezet, maar waar hij geen controle over heeft, zoals bijvoorbeeld het gooien van dobbelstenen. In het geval van het Huys der fortunen moet de lezer een knopje aan de voorkant van het titelblad draaien, zodat aan de achterkant van dat blad een mannetje met zijn arm naar een van de twaalf windrichtingen van een windroos wijst. Daarmee begint de onbekende route door de tekst. Als hij of zij bij een van de twaalf winden aankomt, wordt hij doorverwezen naar een van de twaalf tekens van de dierenriem, die op hun beurt verwijzen naar een van de twaalf maanden, die op hun beurt verwijzen naar een van de twaalf Vrouwen. Die verwijzen vervolgens door naar een van de twaalf Meesters. Die twaalf Meesters doen uiteindelijk ieder een voorspelling over hoe de toekomst van de lezer er zal uitzien.

Tabel 2: Overzicht van de routes door het lotboek bij Van Doesborch en Vorsterman Huys 1518

1. Oost – Libra – September – Schoon Bedroch – Eolus
2. Noord-Noordoost – Gemini – Mei – Galathea – Edelaert
3. Zuid – Schorpioen – Oktober – Prosepina – Haly
4. Zuid-Zuidoost – Sagittarius – November – Blanchefloer – Avincenna
5. Noord – Leo – Juli – Lucresia – Mesue
6. Noord-Oost – Taurus – April – Funesta – ouden dasaert – die oude minnaer
7. Noord-West – Virgo – Augustus – Sanderijn – Lichtvoet
8. West – Aquarius – Januarius – Medusa – Moeyaert
9. Zuid-Oost – Cancer – Maart – Dalida – (Sampson) Scaker –
10. Zuid-West – Pisces – Februarius -?
11. Zuid-Zuidwest – Capricornus – December – Barsabea – Thelomeus – (Die Monick (= Averroes??)
12. [Noord-Noordwest] – ? Cancer – Junius – Medea – Pegasius – i.p.v. (Aries – Junius – Medea – Vergilius?)

Huys 1522

1. Oost – Libra – September – Schoon Bedroch – Eolus
2. Noord-Noordoost – Gemini – Mei – Galathea – Edelaert
3. Zuid – Scorpio – October – Proserpina – Hali
4. Zuid-zuidoost – Sagittarius – November – Blancefleur – Alberoyt
5. Noord – Leo – Julius – Lucresia – Mesue
6. Noord-Oost – Taurus – April – Funesta – Doude Minnaer
7. Noord-west – Virgo – Augustus – Sandrijn – Lichtvoet
8. West – Aquarius – Januarius – Meduse – Moyaert
9. Zuid-Oost – Cancer/Kreeft – Merte – Dalida – Scaker
10. Zuid-west – Pisces – Februarius – Thisbe – Mercurius
11. Zuid-zuidwest – Capricornus – December – Barsabea – Averoys
12. Noord-noordwest – Aries – Junius – Medea – Vergilius

Zoals te zien is, zijn er tussen de druk van Van Doesborch en Vorsterman verschillen in de routes die de gebruiker moet volgen. Tot  de ‘tiende windrichting’ gaat het allemaal goed, maar daarna stapelen  de fouten zich in de druk van Van Doesborch op. Niet alleen komen de gebruikers regelmatig ‘vast’ te zitten, en ook de namen van de reeksen Vrouwen en Meesters sluiten niet meer vlekkeloos op elkaar aan. De druk van Van Doesborch kent geen vervolg op het sterrenbeeld Aries. Blijkbaar is per ongeluk twee keer het sterrenbeeld Cancer / Kreeft gebruikt wat tot gevolg heeft gehad dat de reeks Aries – Junius – Medea – Virgilius bij Van Doesborch niet voorkomt. Nu luidt de reeks Cancer – Junius – Medea – Pegasius. Naar Pegasius wordt daardoor twee keer verwezen, terwijl door de Vrouwen niet naar Die Monick en Mercurius wordt verwezen. Dat daarnaast Dalida twee keer met dezelfde tekst is afgedrukt, waarbij een keer in feite Funesta wordt bedoeld, die op haar beurt de plaats inneemt van Thisbe, maakt het er niet beter op! Hoe het ook zij, dit exemplaar van het lotboek is in feite grotendeels onbruikbaar.^[33] Mogelijk heeft dat te maken met de niet-lineaire en dus gecompliceerde route die lezers moesten afleggen en bijgevolg de vrijheid van afschrijvers en zetters om de reeksen in een willekeurige volgorde in het boek te plaatsen. Dat lijkt ook hier het geval te zijn geweest, al moet gezegd worden dat het niet gemakkelijk was. Zo hebben Lucretia, Sandrijn en Funesta hetzelfde hoofd, evenals Dalila en Phyllis, terwijl Blancefleur, Medea en Medusa een gemeenschappelijke hoofddoek hebben, die kon worden vervangen worden door een ander houtblokje. De verwarring lag kortom op de loer. Als we de andere teksten uit de druk van Van Doesborch naast die van Vorsterman leggen, zien we een aantal verschillen. De twee katernen met de uitklapbladen waarin het Huys der fortunen en het Huys der doot worden beschreven, staan ten opzichte van de druk van Vorsterman niet alleen op een verschillende plek binnen de tekst, maar in de druk van Vorsterman lijkt het uitklapblad over het Huys der doot, te hebben plaatsgemaakt voor een visualisering van de tien oudheden, waarin de tien levensfasen van de mens in woord en beeld worden weergegeven. Dat is gezien de titel van het boek nogal wonderlijk. We mogen dus gevoeglijk aannemen dat ook het overgeleverde exemplaar van de druk van Vorsterman incompleet is. Mogelijk stond het Huys der doot op een ingeplakt vel. De druk van Jan Berntsz uit 1531 heeft beide onderdelen wel en al in Der dieren palleys – in 1520 door Van Doesborch uitgegeven, en de Engelse vertaling daarvan The noble lyfe – komt het onderdeel over de tien levensfasen al voor. Dat is dus nog voor het jaar voor het verschijnen van de druk van Vorsterman.^[34] Het onderdeel ‘Die .iii. deelen der lucht metten vierighen impressien’ is in de druk van Vorsterman veel uitgebreider. Ook voegt Vorsterman een grote houtsnede over de negen sferen toe en een korte verhandeling over de hemel. Daarnaast springen vooral de slotpassages van de voorspellingen van de Meesters in het lotboek in het oog. Zeven van de twaalf Meesters in de druk van Vorsterman hebben tekst dan bij Van Doesborch. Het gaat om een of twee strofen met een moraliserende inhoud, zoals de navolgende:

Mer daer op en mach hem niemant verlaten Dat hi niet en worde verworpen verwaten Wie weet wanneer sinen tijt gheschoren is Wel hem die wel gheboren is^[35]

Door de bank genomen, is de tekst van Vorsterman echter bondiger. Een treffend voorbeeld is wel dat hij de tekst over de twaalf windrichtingen dusdanig afdrukt dat hij een pagina spaart ten opzichte de druk van Van Doesborch. In plaats van in totaal twaalf illustreert hij dit onderdeel met slechts vijf afbeeldingen. Daarentegen hergebruikt hij in de paragraaf over de leefregels in de vier jaargetijden en de twaalf maanden, de houtsneden uit het lotboekgedeelte. De druk van Vorsterman kent ook mindere lezingen ten opzichte van de druk van Van Doesborch. Zo heeft de zetter van de Vorstermandruk in de verhandeling over de zeven planeten in de paragraaf over de planeet Mars per ongeluk een alinea overgeslagen:

Taurus. (…) Ist een dochter die sal sijn scoon, dwaes van lichame ende arm ende sal een teken heb ben tusschen haer borsten. Gemini: so salt een teken hebben in die wan ghe ende tsal jonck sterven. Ist een dochter die sal sijn lelick bruyn ende langhe leven. Cancer: so salt sijn van schoonre spraken, lanc ende rel[slank PF],milt, rijc ende gheeer, stout, hebbende de con ste van der naelden (…) [Van Doesborch L6v]

Taurus. (…) Ist een dochter / dye sal sijn schoon, dwaes van licha me, arm met een teyken tusschen die borsten. Gemini: soe salt sijn van schoonder spraken lanc ende reel, milt, rijc ende gheeert stout, hebbende die cons- te van der naelden (…) (Vorsterman L3v)

Dat er een nauwe relatie tussen de twee drukken bestaat is duidelijk, maar aangezien het enig overgeleverde exemplaar van de druk van Van Doesborch mogelijk niet echt representatief is voor de hele oplage, is het moeilijk de verhouding tussen de drukken op basis van de inhoud exact te bepalen. Meer inzicht in de relatie tussen de drukken en daarmee in de verhouding tussen de uitgevers bieden evenwelde houtsneden die in het Huys der fortunen gebruikt worden bij de verhandeling over die crachten ende influentien der .vij. planeten [Van Doesborch L1r] Daar waar Vorstermans drukken van Der scaepherders Kalengier uit 1513/1514 en 1516 zoals we hierboven hebben gezien nog afbeeldingen van de zeven planetengoden gebruiken naar het voorbeeld van de Kalendrier des Bergiers of de Duitse Kalender, hebben Van Doesborch en Vorsterman voor hun uitgave van het Huys de beschikking over de houtsneden die geïnspireerd zijn op die van Hans Burgkmair zoals die eerder door Thomas van der Noot werden gebruikt in het Scep vol wonders.^[36] image=11] Dat betekent dus dat in 1522 Vorsterman voor zijn druk van het Huys der fortunen ende dat huys der doot wél vrijelijk gebruik kon maken van de houtblokken van Van Doesborch. Aangezien Jan Berntsz. in 1531 voor zijn druk van het Huys der fortunen dezelfde houtblokken gebruikte, kunnen we afleiden dat Van Doesborch ze gewoon van Vorsterman heeft teruggekregen en dat ze ook in zijn bezit bleven. Een complicatie bij deze reconstructie zou kunnen zijn dat Thomas van der Noot de houtblokken nog in zijn herdruk van het Scep vol wonders gebruikt. Die herdruk wordt zonder duidelijke argumenten rond 1520 gedateerd. Een vergelijking van de houtsneden van de planetengoden tussen de uitgave van het Scep van Van der Noot en het Huys van Van Doesborch leert echter dat in ieder geval de afdrukken van Saturnus, Venus, Sol, Jupiter en Mercurius méér slijtage in het Huys vertonen en Luna en Mars zeker niet beter zijn dan de afdrukken in het Scep.^[37] Mijn vermoeden is dat – aangezien de uitgave van het Huys der fortunen van Jan van Doesborch gedateerd is 7 februari 2018 (n.s. 1519) – dat Thomas van der Noot zijn herdruk uiterlijk 1518 het licht heeft laten zien en dat de houtblokken vervolgens definitief richting Van Doesborch zijn gegaan. Daar waar Proctor stelt dat de houtsneden uit de Vorsterman-druk van de Virgilius kopieën zijn van die uit de Engelstalige druk van Van Doesborch, kunnen we bovendien constateren dat Vorsterman voor zijn Huys der fortunen wél de beschikking had over het houtblok dat Van Doesborch had gebruikt. De houtsnede van ‘Vergilius in de mand’ zoals die voorkomt in de druk van Vorsterman van het Huys der fortunen is identiek aan de houtsnede die Van Doesborch in zijn Engelstalige druk over de tovenaar Virgilius gebruikt. Voor het feit dat voor Vorsterman in zijn druk van deNederlandstalige Virgilius kopieën gebruikte moet dus een andere verklaring zijn.^[38]

Samenvattend

Ook in het geval van het Huys der fortunen blijkt dat Vorsterman de tekst niet klakkeloos herdrukt. Zowel tekstueel als visueel zijn er een  aantal veranderingen doorgevoerd die de druk doen uitstijgen boven het niveau van een herdruk, al blijft ook in dit geval de voorbeelddruk wel duidelijk herkenbaar. Bovendien sluiten de uitbreiding van de verhandeling over ‘Die .iii. deelen der lucht metten vierighen impressien’ evenals de houtsnede van de negen sferen en de verhandeling over de hemel, goed aan bij de Kalendrier en de Duitse Kalender-traditie. Het zijn passende uitbreidingen die in het kader van het Huys der fortunen.

Conclusie

Het feit dat Vorsterman de ‘moderne’ houtblokken van de planetengoden kon gebruiken – hetzij van Van Doesborch dan wel toch rechtstreeks van Van der Noot – wijst op een normale, zakelijke relatie tussen Van Doesborch en Vorsterman, al kan gewezen worden op het feit dat naast het Huys der fortunen Vorsterman mogelijk herdrukken van drie andere drukken op de markt zijn gebracht, die eerder door Van Doesborch op de markt zijn uitgegeven.^[39] Ook Van Doesborch is echter een relatief kleine uitgever. Met een omvang van 60 gedocumenteerde drukken ligt zijn fonds dichter bij dat van Thomas van der Noot dan bij Vorsterman.^[40]  Ook in zijn geval lijkt er vanuit het perspectief van Vorsterman nauwelijks sprake van een concurrentierelatie. Bovendien was Vorsterman een gerespecteerd man zoals blijkt uit het feit dat hij in 1527 deken en bestuurder werd van het Antwerpse Sint Lucasgilde.^[41] Zou een notoire piraat die met iedereen in de clinch lag, zo’n positie krijgen? De uitgeversmarkt is vanaf het begin een kapitalistische concurrentiemarkt die ondernemersrisico met zich meebrengt. De uitgevers van de vijftiende eeuw hebben met faillissementen leergeld betaald. De uitgevers van de zestiende eeuw proberen via octrooien, samenwerkingsverbanden, het opzoeken van nichemarkten en werk voor onderwijs en overheid, het risico te beperken. Ze proberen te voorkomen dat investeringen te snel teniet worden gedaan, maar geen enkele uitgever kon zich beschermen tegen herdrukken. Het vormde gewoon onderdeel van de dagelijkse praktijk. Ook Vorsterman niet. Dat laat echter onverlet dat kleine uitgevers toch altijd een groter risico lopen dan grote, omdat ze tegenslag nu eenmaal moeilijker kunnen opvangen. Vorsterman was een heel belangrijke uitgever. Het is in dat licht dan ook geen toeval dat Van Doesborch in 1530 bij zijn vertrek naar Utrecht een deel van zijn boedel overdoet aan de machtigste uitgever van de stad: Willem Vorsterman. Of hij misbruik maakte van zijn positie blijft de vraag. De drukken van Der scaepherders calengier én het Huys der fortunen ende dat huys der doot bieden daarvoor geen aanwijzingen.

3.1 Internal Relations: introduction

Internal relations

There is one obvious relation between the texts produced in his office; inane way or the other Jan van Doesborch had the overall responsibility for the publishing proces of the individual texts. His specific activities can have been different for every text. Selecting, translating, adapting, writing, printing, publishing, distributing. He is said to have been a translator form the French and into English but actually there is no really prove for that. Never Van Doesborch mentions himself as a translator. A lot of texts don’t even give an impressum!

Still his activities can be traced to some extent by looking at the texts and especially by reading them.

First of all the publisher’s list of  Van Doesborch is characterized by the fact that about 50 percent is in Dutch, 40 percent of his list is in English and that only 10 percent is in Latin language.

Secondly we have the claim originally put forward by Pleij about ‘ dubbelproducties’ . He says that it is likely that for every text printed by Van Doesborch there may have existed an English edition published by him if there is prove of another English edition.

Thirdly: content wise there are relationships between a lot of texts. Van Doesborch used (parts of )  former texts published by him to make new productions.

Thirdly: Van Doesborch was inspired by some themes like The nene worthies, so that he searched for possibilities to add / adapt or construct texts that were related

3.2 The nine worthies

[UNDER CONSTRUCTION]

The nine (un)worthies
My interest in Jan van Doesborch started in 1981 when I had to do my final thesis. I decided to do it on a text which was discovered in a Dutch private library Dat bedroch der vrouwen (NK 4422)(The deceyte of women, NSTC #) which already to some extent was explored in 1977 by my coach Prof. Dr. Herman Pleij.^[1] This curious text consists of 23 stories and is preserved in an edition of about 1532 by Jan Berntsz. of Utrecht, but presumably already earlier published bij Jan van Doesborch in Antwerp between 1528 and 1531.^[2] Pleij had suggested in his 1977 article that of all the texts published by Van Doesborch of which also a later edition in English does exist, were all produced as Dutch – English ‘dubbelproducties’ simultaneously produced editions. There are some rather convincing arguments for this hypothesis, but in this paragraph I deal with another characteristic aspect of the Van Doesborchs publishing house which I would like to call: variations on a theme.
The 23 stories in Dat Bedroch der Vrouwen (BV) all deal with the treachery of women. The text starts with quotations from authorities like # about how evil women are. The first story is logically the story of Adam and Eve. Because Adam was afraid of Eve he didn’t dare to refuse to eat from the apple of the tree of life. The following stories are alternately ‘new’ and ‘old’. The old ones are derived from biblical and classical sources. The new ones appear to derive from the famous French story collection Les Cent Nouvelles Nouvelles (CNN) which was written in the sixties of he fifteenth century for Philip the Good of Burgundy. The text was printed several times by the famous Paris’ publisher Antoine Vérard.^[3]

In short the content of BV is as follows:
0) General introduction 1) Adam deceived by Eve (Genesis); 2) CNN 1: A worthy person deceives his neighbour because he is in love of the neighbours wife. Together they deceive the neighbour when their rendezvous suddenly is interrupted by the neighbour; 3) Loth deceived by his daughters (Genesis); 4) CNN 13: A klerk deceives his employer because he in love with his employers wife. He convinces his employer that he doesn’t have genitals;5) Sisara deceived by Jahel (Judges);
6) CNN 16: wife of a crusader protects her lover when her husbandsuddenly comes home;
7) Holophernes deceived by Judith (Judit);
8) CNN 27: adulterous wife deceives her busband by locking him into a a casket koffer;
9) Naboth killed by Jesabel (1 Kings);
10) CNN 34: wife deceives her husband by pretending that she is ill;
11) Vergilius deceived and hanged in a basket (Virgilius, edition Van Doesborch?);
12) CNN 28: A hofdame knoeit het schoothondje van haar vorstin om haar minnaar te ontmoeten;
13) Samson deceived by Dalida (Judges);
14) CNN 35: wife deceives het husband who doesn’t feel dissatisfied afterwards;
15) Hercules deceived by Dianyra (Van Hercules en Jason, Van Doesborch-edition);
 16) CNN 38: aldulterous wife deceives her husband, who has bought a big fish;
17) The wise king Salomon is deceived by women (1 Kings);
18) source unknown: wife of a trades man form Danzig tries to some extra money in bed;
19) John the Baptist beheaded by the treachery of Herodias (Gospel of Mark);
20) CNN 37: educated jealous husband at last deceived by wife;
21) Hercules deceived by Jole (Van Hercules ende Jason, edition Van Doesborch 1521);
22) CNN 61: deceived husband catches lover of his wife;
 23) CNN 62: the adventures of Jan Stotton and Thomas Branxton with their Dutch female landlord.
In the surviving English editions of The deceyte of women the last story doesn’t appear. We cannot tell if that was already the case in the edition of Jan van Doesborch. Now we have two new stories one after the other. Is an old story missing or had some blank pages to be filled?

The Bedroch der Vrouwen as a book of wikked wyves?
How did Van Doesborch got the idea for BV? Story 37 of CNN / BV 20 maybe gives us a clue. The story begins with an introduction which tells of a husband who reads a lot of books on history. He wants to find out in which ways women in the past did deceive their husbands. For his own purpose he has made a compendium out of his sources so that he is better prepared in case his wife would like to use one of this methods to deceive him. Finally he deceived by his wife and he admits that his book didn’t help him because the ways of women in betraying men are without limits.
This motive originally comes from Arabic literature and is part of the story of Sindibad and the oriental versions of the Seven wise men. In Western European literature the motive appears in for instance in Li Lais de Gugemar of Marie de France, in the Italian poem Castigabricon and in the Disciplina Clericalis of Petrus Alphonsus. The most well known example however is of course the prologue of the Wife of Bath in the Canterbury Tales of Geoffrey Chaucer. In the CNN and with Chaucer the description of the book of wikked wyves is, compared to the other sources, rather concrete. The content of this fictional book consists of stories from the anti feministic and anti marriage literature. It is likely to see the BV as a book of wicked wives.

However there is possibly also another influence to be noticed. The tradition of the Nine Worthies.

The Nine Worthies is a reference to a tradition to texts and images that consists of the biographies of the nine best men who ever lived. The nine are divided in three groups: three heathens, three jews and three christians. Although there is some variation in names the most common nine are:

The references to the nine worthies is possibly by the famous Dutch poet Jacob van Maerlant, but references appear in the whole of western europe. Sometimes in the form of a short reference bit also as real poetic biographies. They were obviously used as exemplum of good chivalric behavior: they were brave men whose behavior should be followed. Of course .

topos of exemplum

Van Doesborch did know In 1528 Van Doesborch publishes a curious book: Der ix quaesten, probably best translated as the nine evelist men. It consists the biographies of three jews: three christians: and three heathens: The men are portrayed as victims of their bad behavior where of they are punished through a violent death.
The text can be seen as an alternative / variation on ….. they
he is betrayed

Tprofijt der vrouwen
Bedroch der Mannen
Tien Esels
Nine Drunkardes

Het onderwerp van dit artikel is de verhalenbundel Dat Bedroch der Vrouwen
(hierna BV), die omstreek 1532 gedrukt is door Jan Berntsz. te Utrecht”, De
tekst is door mevrouw Kronenberg in haar Bibliografie beschreven onder num­
mer NK44223•

Het BV is een verzameling verhalen rond het thema ‘de listen van vrouwen in
verleden en heden’. Aan de hand van 23 verhalen laat de schrijver zien hoe
vrouwen steeds weer mannen bedriegen en altijd bedrogen hebben. De bundel
bevat naast de verhalen een proloog, een voorwerk en een conclusie. Afwisslend
wordt een ‘oud’ en een ‘nieuw’ verhaal verteld; de oude verhalen, waarvan de
stofalgemeen bekend is, spelen in de Bijbelse of Klassieke Oudheid, terwijl de
nieuwe verhalen in de late Middeleeuwen zijn gesitueerd”, De stof van 11 van de
·12 nieuwe verhalen is ontleend aan de Franse novellen bundel les Cent nouveIles
nouvelles; van slechts 1 nieuw verhaal, nummer 18 uit Het BV, is de bron
onbekend”,

Het uiteindelijke doel van dit onderzoek is het bepalerï’van de functie van het
BV in de 16e eeuw. De functie van een tekst ~ttÎt in eerste instantie bepaald
door de intentie van de schrijver. Hij kiest hes-ónderwerp en bepaalt de vorm en
de inhoud en hoewel de schrijver bij de keuze en uitwerking van zijn onderwerp
altijd beïnvloed wordt door de in de maatschappij geldende waarden en
normen”, zal de persoonlijkheid van de schrijver in de vorm en de inhoud van
de tekst tot uiting komen. In dit artikel zal dan ook worden ingegaan op de
vraag wat de specifieke invloed van de schrijver op de vorm en de inhoud van
het BV is geweest, terwi~een vervolgartikel zal gaan over andere factoren die de
functie van het BV hebben bepaald en over de vraag welke functie het BV in de
16e eeuw heeft vervuld.

Om inzicht te krijgen in de intentie van de schrijver zal, uitgaande van de veron­
derstelling dat de oudste druk van het BV bij Jan van Doesborch in Antwerpen
is verschenen, worden onderzocht van welke bronnen de samensteller voor de
oude verhalen gebruik heeft gemaakt en hoe het idee is ontstaan om een bundel
à la het BV te maken. Hierdoor zal de ontstaansgeschiedenis van het BV en de
werkwijze van de samensteller worden belicht, waarna dit beeld zal worden ge­
completeerd door een overzicht van de argumenten die aannemelijk kunnen
maken dat de oudste druk van het BV bij Jan van Doesborch te Antwerpen is
verschenen en dat hij, naast de drukker, ook de samensteller is. Hierna zullen
de inhoudelijke verschillen tussen het BV en de bronnen aan bod komen, waar­
bij zal worden geprobeerd deze te verklaren vanuit de karakteristieke werkwijze
en wereldbeschouwing van de samensteller. Dit moet uiteindelijk resulteren in
een antwoord op de vraag in hoeverre de persoon van de samensteller de vorm
en de inhoud van het BV heeft bepaald om op basis hiervan te kunnen komen
tot een uitspraak omtrent de intentie van de samensteller.

De bronnen van het BV

De bron van 11 nieuwe verhalen uit het BV is de Franse novellenverzameling les
Cent nouveIles nouveIles (hierna CNN) die tussen 1464 en 1467 is gecompileerd
aan het Bourgondische hof in opdracht van Filips de Goede. Voor de verhalen

r 2,4,6,8,10, 12, 14,16,20,22 en 23 uit het BV hebben resp. de verhalen 1, 13,
16,27, 34,28, 35, 38, 37, 61 en 62 model gestaan’. De tekst is in handschrift be­
waard gebleven maar de verspreiding heeft hoofdzakelijk via de drukpers plaats
gevonden. Vanaf de eerste druk die bij A. Verard in 1486 te Parijs verscheen tot
1532 is van de tekst een dertiental edities bekends. De tekst van de verschillende
edities van de CNN wijkt niet veel van elkaar af en daarom is het niet mogelijk
noch noodzakelijk te achterhalen welke druk van de CNN de samensteller van
het BV gebruikt heeft”, De bronnen van de oude verhalen zijn echter mogelijk
wel te achterhalen. Pleij'” veronderstelt dat de druk van Jan Berntsz. niet de
oudste versie van het BV is. Hij neemt aan dat de eerste druk van het BV als
Nederlands/Engelse dubbelproduktie bij Jan van Doesborch (hierna JvD) in
Antwerpen is verschenen. Daarop wijst volgens Pleij de grote invloed die JvD
sinds 1531, het jaar waarin hij op hetzelfde adres als Jan Berntsz. in Utrecht
drukt, op het fonds van Jan Berntsz. heeft “. Zijn belangrijkste argument is
echter dat er van het BV 2 Engelse versies uit het midden van de 16e eeuw
bestaan 12, waarbij het van belang is te weten dat ongeveer 40 van JvD bestaat uit Engelse teksten, met daaronder verschillende Nederlands/­
Engelse dubbelprodukties'”, Met het oog op deze argumenten is het dan ook lo­
gisch de bronnen voor de oude verhalen uit het BV in het fonds van JvD te zoe­
ken.

Aan verhaal 1 uit het BV “Hoe onse eerste moeder Eva bedrooch den alder­
wijsten man Adam ons eerste vader” (Gen. 3:1-6) ligt een passage uit Den oor­
spronck onser salicheyt (Antwerpen, JvD 1517) (hierna OS) ten grondslag, ter­
wijl ook nog gebruik is gemaakt van een gegeven dat we tegenkomen in een sa­
menvatting van de OS, Die bibele int corte (Antwerpen, JvD ± 1518/19) (hierna
BC)14. De passage uit de OS die als bron voor het BV -verhaal heeft gediend,
volgt de tekst van de Bijbel van 1477 vrij-nauwkeurig’>. Het grote verschil tus­
sen de OS en het BV enerzijds en de Bijbel anderzijds is echter dat aan de bijbel­
tekst uitleggingen zijn toegevoegd, op het karakter waarvan hierna nog zal wor­
den teruggekomen”.

De tekst van verhaal 3 uit het BV “Hoe die patriarek Loth bedrogen was by zijn
twee dochteren” (Gen. 19:30) volgt de tekst van de verschillende bijbeledities
vrij nauwkeurig. Te oordelen naar het woordgebruik heeft de Bijbel van 1477
aan de tekst ten grondslag gelegen. Zeker is dit echter niet, want gewezen moet
worden op een tekst geheten The .ix. Drunkardes. Volgens het colophon is de
tekst in 1523 gedrukt door R. Bankes in London en “translated out of the du­
che” 17. De bundel bestaat uit 9 verhalen die allemaal uit de Bijbel afkomstig
zijn en waarvan de vindplaatsen hier zullen worden opgesomd: 1,. Noach (Gen.
6:2~9:29), 2. Loth (Gen. 13:1-19:38),3. Holophernes (Judith 7:1-14:10), 4. Lor­
deloamor (ws, Kedorlaomer, Gen. 14:1-17), 5. Amnon en Thamar (2 Samuel
13:1-38),6. Nabal en Abigaïl (1 Samuel 25:2-42),7. Belsazar (Daniël 5:1-6:1),
8. Sirnon (Mak. 16:11-18),9. Ela (1 Kon. 15:33-16:14).
We hebben hier hoogstwaarschijnlijk te maken met een vertaling van een niet in
het Nederlands overgeleverd werkje uit het fonds van JvD. Hierop wijst naast
het feit dat de tekst uit het Nederlands vertaald is, het gegeven dat de verhalen 2
en 3 uit de Engelse tekst met dezelfde houtsnedes in het BV voorkomen, terwijl
ook verhaal 5 over Amnon en Thamar in het fonds van JvD niet onbekend is.
Het verhaal over Loth en zijn twee dochters is in The .ix. Drunkardes net als in
de Bijbel slechts een onderdeel van het hele verhaal over Loth. De woordkeuze
komt dermate overeen met die in het BV en de Bijbel van 1477, dat niet kan
worden uitgesloten dat de niet overgeleverde Nederlandse versie van The .ix.
Drunkardes als bron heeft gediend voor het derde verhaal uit het BV1B,.

De tekst van verhaal 5 uit het BV “Van die vrouwe Jahel die den groten capi­
teyn Sisara bedrooch” (Richt. 4: 17-22, 6:24-27) komt vrijwel letterlijk overeen
met de tekst uit de BC en wordt bovendien vergezeld van dezelfde houtsnede”.
Verhaal 7 uit het BV “Van dat bedroch dat Holophernen verwan” (Judith
8:1-14:19) volgt tot regel 25, evenals verhaal 5, de tekst uit BC. Daarna wijken
de teksten aanzienlijk van elkaar af en komt de woordkeuze van het verhaal
meer overeen met die in de Bijbel van 1477 en The .ix. Drunkardes”:

Een verhaal uit Der. ix. Quaesten (Antwerpen, JvD 1528) heeft als bron gediend
voor verhaal 9 uit het BV “Een out bedroch hoe die prince Naboth dootgesla­
gen wert door die vrouwe Jesabel” (1 Kon. 21), ondanks dat de tekst uit Der. ix.
Quaesten handelt over- Achab een van de negen slechtste mannen die ooit ge­
leefd hebben, en de echtgenoot van Jezabel”.

Verhaal 11 uit het BV “Een bedroch in ouden tijden geschiet van Vergilius” be­
vat 2 verhalen over Vergilius. Het eerste verhaal gaat over een meisje met wie hij
overspel wil plegen. Zij trekt hem in een mand naar boven, omdat haar kamer
op een bovenverdieping is. Halverwege laat zij hem echter hangen, zodat hij de •
volgende morgen voor de hele stad te kijk staat.

Het andere verhaal gaat over de vrouw van Vergilius, die een minnaar heeft.
Vergilius verdenkt zijn vrouw van overspel en hij maakt een metalen leeuw die
als eigenschap heeft dat eenieder die zijn hand in de bek van de leeuw steekt én
liegt, zijn hand verliest. Ook de vrouw van Vergilius moet de proef doen, maar
zij heeft haar minnaar ertoe gebracht zich in zotskieren te steken, waardoor zij
zonder angst kan beweren ~ datse metten man daer si mede beclaget was niet meer te doen
hadde, dan met dien sot die daer stonde” en Vergilius bedrogen is. Als bron van dit verhaal
uit het BV heeft het boek Virgilius (Antwerpen?, Willem Vorsterman 1518-1525?) gediend. De samensteller
van het BV heeft niet gebruik gemaakt van de Engelse versie Of the lyfe of Vir­
gilius and of his death die van de pers van JvD (Antwerpen 1518?) komt en
waarvan men aanneemt dat de tekst is gebaseerd op de oudste, niet overgelever­
de, Nederlandse druk'”.

De bron van verhaal 13 uit het BV “Een bedroch geschiet in ouden tijden hoe
Sampson bedroghen wert’ , (Richt. 16:4-21) heb ik niet kunnen achterhalen.
Hoewel het verhaal de bijbeltekst vrij nauwkeurig volgt, wijkt het woordge­
bruik op sommige plaatsen van alle geraadpleegde edities af.

De bron van verhaal 15 uit het BV “Een oudt bedroch geschiet in oude tijden”
is Die Historie van den stereken Hercules (Antwerpen, JvD 1521). Het verhaal
uit het BV is een zeer sterke verkorting van dit boek. Nadat enige hoofdstukti­
tels zijn genoemd, wordt het verhaal gecentreerd rond twee gebeurtenissen. Dianyra krijgt van Nessus
een liefdesdrank op het moment dat hij wordt doodgeschoten door Hercules.
Later wordt Hercules verliefd op Jole, waarop Dianyra, Hercules een hemd stuurt dat is ingesmeerd met de ‘liefdesdrank’. De liefdes­
drank blijkt vergif te zijn’ en Hercules sterft onder helse pijnen, ‘door de schuld
maar zonder medeweten van Dianyra’, zoals de samensteller schrijft. Uniek is
deze combinatie van de twee verhalen niet. In de vertaling van Boccaccio’s De
Claris mu/ieribus, Bescrivende van den doorluchtighen g/orioesten ende ede/sten
vrouwen uit 1525 vinden we hetzelfde verhaal, weliswaar zonder inleiding, maar
voorafgegaan door het verhaal over Hercules en Jole, komen”.

In verhaal 17 van het BV “Een oudt bedroch geschiet in ouden tijden” dat gaat
over koning Salomon en zijn liefde voor buitenlandse vrouwen (1 Kon. 3: 1,
3:3-14, 5: 15-17, 10:24-25 en 11: 1-1-24) wordt de bron van het verhaal, in het BV
zelf genoemd: “Dit voorseyt vindi claerlic int ierste boeck der coningen/ int .xi.
capit. in die Bibel”25. De samensteller heeft waarschijnlijk gebruik gemaakt van
de Bijbel van Jacob van Liesveldt, omdat we in deze Bijbel een scheiding vinden
tussen de 2 boeken Samuel en de 2 boeken der Koningen. Andere Bijbels ken­
nen deze scheiding niet. Zij bevatten 4 boeken der Koningen, waarbij het in het
BV genoemde dan het derde boek is.

De bron voor verhaal 19 uit het BV “Een bedroch van ouden tijden” over Her­
odias en Johannes de Doper (Mattheus 14:1-11) heb ik niet kunnen vinden.
Hoewel het verhaal vrij nauwkeurig wordt gevolgd, wijkt het woordgebruik af
van de geraadpleegde bijbeledities'”.

Verhaal 21 uit het BV tenslotte, “Een bedroch van ouden tijden”, behandelt
het verhaal van Jole en Hercules. Jole, de dochter van de door Hercules ver­
moorde koning Pricus, lijkt het beter om wraak te némen door Hercules tot
“vroulijcke ende bespottelike wercken?” te brengen dan hem te doden met een
zwaard. Dit verhaal is zoals gezegd ook te vinden in de Boccacciovertaling,
waarbij de bewoordingen zo treffend overeenkomen, dat we mogen aannemen
dat deze tekst als voorbeeld heeft gediend voor het BV-verhaal, vooral ook om­
dat we het verhaal in deze vorm niet bij JvD tegenkomen”.

Het BV als ‘book of wikked wyves’

Nu we gezien hebben welke bronnen de samensteller van het BV gebruikt heeft,
kunnen we ons afvragen hoe hij op het idee is gekomen om zo’n thematische
bundel te maken. Verhaal 37 uit de CNN geeft daarvoor een aanwijzing. Het
verhaal begint met een inleiding, waarin wordt verteld overeen echtgenoot die
veel in geschiedenisboeken leest met het doel uit te vinden op welke manieren
vrouwen in staat zijn hun echtgenoot te bedriegen. Voor eigen gebruik heeft hij
uit zijn bronnen een compendium gemaakt opdat hij beter op zijn hoede zal zijn
als zijn eigen vrouw ooit een van deze listen wil gebruiken. Ondanks dit boek
wordt de man toch door zijn eigen vrouw bedrogen, waarna hij inziet dat zijn
compilatie waardeloos is omdat de listen van vrouwen nu eenmaal oneindig
zijn “.

Het motief komt oorspronkelijk uit de Arabische literatuur en maakt deel uit
van het verhaal van Sindibad en de Oosterse versies van het verhaal van de ‘Ze­
ven Wijzen?”. Naast deze versie van het verhaal in de CNN, komt het motief in
de West-Europese literatuur ook nog voor in Li Lais de Gugemar van Marie de
France, in het Italiaanse gedicht Castigabricon en bij Petrus Alphonsus in diens
Disciplina Clericalis”: Het bekendste voorbeeld is echter te vinden bij Chaucer
in de proloog van de Wife of Bath in zijn Canterbury Tales (1387-1400)32.

In de CNN en bij Chaucer is de beschrijving van het ‘book of wikked wyves’
i.t.t. andere teksten vrij concreet. De inhoud van dit ‘fictieve’ boek bestaat uit
verhalen uit de antifeministische en antihuwelijksliteratuur.

In de inleiding van verhaal 37 uit de CNN wordt verwezen naar Matheolet, Ju­
venalis en de Quinze loyes de Mariage. De Lamentationes Matheoluli is een La­
tijnse tekst uit het eind van de dertiende eeuw, die algemene bekendheid heeft
verkregen sinds Jehan le Fèvre er in de jaren 1371-72 eet) Franse vertaling van
maakte. Het werk is een waarschuwing tegen de vrouwen het huwelijk en alle
beschikbare autoriteiten worden aangehaald om het betoog te ondersteunen,
Het vormt een van de voornaamste bronnen voor de proloog van de Wife of
Bath van Chaucer”‘. Juvenalis (c. 60.140 na Chr.) is een Latijns satirendichter
die vooral beroemd is geworden om zijn zesde satire die de onbeschaamdheden
en ondeugden van de deftige Romeinse matrones hekelt. Ook in de Quinze Joy­
es de Mariage (1420-1430) wordt tegen het huwelijk en de vrouw geageerd.
Chaucer noemt de schrijvers Theophrastus, Hieronymus, Ovidius, de wijshe­
den van Salomon en het werk Valerius. Met deze titel wordt de brief Valerius ad
Ruffinum (1181) bedoeld, die door Walter Map is geschreven en later is opge­
nomen in zijn werk De nugis curialium. Ook deze brief, die vaak, en ook door
Chaucer aan Valerius Maximus wordt toegeschreven, bestrijdt weer het huwe­
lijk. De in dit kader belangrijkste schrijver van het genoemde vijftal is echter
Hieronymus, die in zijn uiterst populaire geschrift Adversus Jovinianum (393
na Chr.) de enig overgeleverde versie van Theophrastus boek Liber aureolus de
nuptiis opneemt, waarin de vraag wordt behandeld of een wijs man moet trou­
wen. Dit boek is door Middeleeuwse autoriteiten als Abelard, Johannus de Sa­
lisburiensis en Vincent de Beauvais uitvoerig geciteerd en ook bij Albrecht von
Eyb in diens Ehebüchlein komt Theophrastus uitgebreid aan het woord “.

De weergave van het betoog van Theophrastus wordt door Hieronymus ingebed
in zijn eigen werk, dat de vraag behandelt of de gehuwde vrouw gelijkwaardig is
aan de maagd, zoals Jovinianus beweert. Hij concludeert dat de toestand van
maagdelijkheid, zowel van mannen als van vrouwen, te prefereren is boven het
huwelijk. Hij onderbouwt zijn betoog met citaten van Salomon en Paulus en
voorbeelden van slechte vrouwen. Hieronymus boek heeft in de late Middeleeu­
weneen belangrijke functie gehad, omdat het de geestelijkheid moest overtui­
gen van de wenselijkheid van het celibaat. Pratt veronderstelt dan ook dat de
vroege antifeministische literatuur niet zozeer van antifeminisme getuigt als wel
van een afwijzing van het huwelijk en dat deze literatuur vooral zal zijn ge­
bruikt door de geestelijkheid en op de Universiteiten.

De samensteller van het BV plaatst zich duidelijk in een traditie. Het BV is de
realisering, de verwerkelijking van het fictieve ‘book of wikked wyves’ dat in de
overlevering alleen is aangeduid. Bovendien kan er bij het BV geen twijfel
bestaan over de anti feministische tendens. De andere tekstgedeelten sluiten bij
de realisering van het boek goed aan. Na de titel, die op de volgende pagina
wordt geherformuleerd en die opvalt omdat het nut voor mannen en vrouwen
zo precies wordt aangegeven, volgt een lijst van 24 citaten”. Onder de geciteer­
de schrijvers bevinden zich Theophrastus, Hieronymus, Ovidius en Salomon.
Vier van de vijf schrijvers die ook Chaucer noemt. Daarnaast worden kerkva­
ders, klassieke schrijvers en de apostel Paulus geciteerd. Het voorwerk wordt
afgesloten met een verontschuldiging van de ‘Dactor’, de schrijver, voor al die
kwetsende citaten. De bundel wordt eveneens afgesloten met een verontschuldi­
gende conclusie, hoewel ook daarin wordt herinnerd aan het feit dat de listen
van vrouwen nu eenmaal oneindig zijn en dat dus ook het BV geen garantie
biedt dat de mannelijke lezer niet ook door zijn vrouw wordt, of zal worden
bedrogen”.

Het is echter ook mogelijk dat het BV moet worden gezien als een tegenhanger
van de Boccacciovertaling Bescrivende vanden doorluchtighen glorioesten ende
edelsten vrouwen (1525), een boek dat 104levenbeschrijvingen bevat van voor­
treffelijke vrouwen en waarmee de samensteller blijkens verhaal 21 uit het BV,
bekend was. Dit werk van Boccaccio als boek over goede vrouwen staat niet al­
leen. Het is zelf een voorname bron geweest voor Chaucers Legend of good
Women (c. 1380), terwijl in dit verband ook twee Franse teksten de aandacht
verdienen, te weten de Miroir des bonnes femmes (c. 1280-l300) en Le /ivre du
Chevalier de La Tour Landry (1371-72)

De Miroir des bonnes femmes is de belangrijkste bron van het laatstgenoemde
werk, dat uitzonderlijk populair is geweest”, en dat onder de titel Spieghel der
Duecht (1515) ook in het Nederlands is vertaald en gedrukt:”. Het boek gaat
over een ridder die zijn twee dochters wil onderwijzen. Aan de hand van exem­
pelen, steeds een uit de Bijbel en een uit een andere bron, laat hij zijn dochters
zien hoe ze zich moeten gedragen. Hoewel de titel van de Miroir het niet doet
vermoeden, bevat het boek naast een afdeling voorbeelden van goede vrouwen
(onder wie Judith) een zelfs uitgebreidere afdeling voorbeelden van slechte
vrouwen (onder wie Eva, Dalila, Jesabel, Jahel, Herodias en de dochters van
Loth). Grigsby brengt het idee van de Miroir zelfs weer in verband met het ver­
haal van Sindibad; hij noemt het “An attempt to distinguish good from bad
wornen”:”. Duidelijk is wel dat naast ‘het boek over slechte vrouwen’ ook ‘het
boek over (goede) vrouwen’ een grote populariteit kent en dat de vormen nauw
met elkaar verbonden zijn.

De ontstaansgeschiedenis van het BV en de werkwijze van de samensteller kan
nu als volgt worden samengevat. De samensteller leest de CNN, waarbij hij
wordt geïnspireerd door het begin van verhaal 37 om een dergelijk boek te ma­
ken. Voor de nieuwe verhalen put hij vrijwel uitsluitend uit de CNN, terwijl hij
voor de oude verhalen in eerste instantie, naast de Bijbel, gebruik maakt van
teksten die voorkomen in het fonds van JvD. In het ene geval waarin hij dat niet
doet (verhaal 11), betreft het een tekst die ook in het fonds van van Doesborch
voorkomt, terwijl in het andere geval (verhaal 21) de bron qua thematiek uit­
zonderlijk ‘goed’ aansluit bij het BV. In de keuze van de oude verhalen, zit net
als in de keuze van de citaten, een grote mate van traditionaliteir'”, waaruit
blijkt dat de samensteller zich bewust is van de traditie waarin hij zich met het
BV plaatst. Enige originaliteit kan hem in deze niet verweten worden. Hoe de
samenstelling in concreto wat betreft de oude verhalen is gegaan, is moeilijk
vast te stellen. De overeenkomst met de bronnen is vaak zo groot dat in ieder ge­
val kan worden geconcludeerd dat de samensteller erg goed op de hoogte moet
zijn geweest van de omvang en inhoud van het fonds van JvD. Eigenlijk komt
alleen de drukker zelf in aanmerking, omdat hij alleen weet wat hij drukt, welke
teksten hij in zijn fonds heeft en waar bruikbaar materiaal te vinden is.

Naast zijn activiteiten als drukker, is JvD ook actief geweest als vertaler. Hij
heeft voor de Londonse drukkeriWyer Tie four tokens uit het Nederlands
vertaald”; terwijl hij wordt gezien als de mogelijke vertaler van de tekst Vanden
.X. Esels uit het Engels”, Daarnaast m/akt een aantal van zijn uitgaves het
waarschijnlijk dat hij ook werkzaam is’ geweest als compilator. Zijn uitgave
Den oorspronck onder salicheyt (1517) heeft hij verkort uitgegeven als Die bibe­
le int corte (1518/19), terwijl een gedeelte van de tekst apart is uitgegeven als
Vijfthien vreesselijke tekenen (c. 15(}-S), waarvan hij tevens de Engelse vertaling
The fifteen tokens (c. 1505) heeft gedrukt. Zijn uitgave Of the new Landes (c.
1520?) is een compilatie van vier teksten, waarvan drie door hem zijn uitgege-
ven.

Aan de argumenten die Pleij al heeft aangedragen om een oudere druk van het
BV van de-pers van JvD te veronderstellen, kunnen de volgende worden toege­
voegd. D~ invloed van JvD op het fonds van Jan Berntsz. wordt gekenmerkt
door het feit dat vanaf 1531 Jan Berntsz. een aantal boeken uit het fonds van
JvD herdrukt. Zoals we gezien hebben, wordt voor de oude verhalen uit het BV
zeer sterk geleund op teksten uit het fonds van JvD, zodat het op basis hiervan
uiterst waarschijnlijk is dat ook het BV een herdruk is. Bovendien zien we in het
BV ook de neiging tot compileren die zo kenmerkend is voor andere teksten uit
het fonds van JvD. De Bijbelse verhalen uit het BV, The .ix. Drunkardes en Der
.ix. Quaesten en wellicht ook die uit de OS en de Be, lijken allemaal gebaseerd
te zijn op één bron, waarbij de verhalen die in verschillende boeken voorkomen,
worden aangepast aan de situatie”.

Een tekstvergelijking van een passage uit de verschillende versies van het Vergi­
liusverhaal, maakt het nog aannemelijker dat een oudere versie van het BV
heeft bestaan. Hierbij wordt gebruik gemaakt van de Engelse vertaling van het
BV, The Deceyte of Women (DW):

Fr: jusques au second estage de la tour. Et quant il fut ainsi que à diz piedz de la fenetre

Ned: tot der tweeder stadien vanden toren. Ende als hi op .x. voeten… .

De Engelse Vergiliustekst laat deze passage weg”

DW: and whan he was .xl. foote from the wyndow she made the corde faste (E2v)

BV: ende si dede hem optreeken tot aan dat midden van den huyse Ende als hi op elf voeten
na bi haer vensteren was / (E3r)

Als we de BV -passage en de DW-passage vergelijken, zien we het verschil tussen
‘elf voeten’ en ‘.xl. foote’. Het lijkt aannemelijk dat ‘xl’ een verlezing van ‘xi’ is
en dat dus een oudere druk van het BV of van DW (gebaseerd op de druk van
JvD) moet hebben bestaan. Deze veronderstelling wordt gesteund door het feit
dat enige houtsnedes in dè door mij geraadpleegde Engelse druk imitaties zijn
van houtsnedes uit het BV. Dit is alleen ver klaarbaar als we aannemen dat de
betreffende houtsnedes na de dubbelproduktie van JvD, zijn meeverhuisd naar
Utrecht, zodat ze wel moesten worden nagesneden. Een laatste aanwijzing voor
de bemoeienis van JvD met het BV vinden we in het BV zelf. Na verhaal 20 staat
de volgende tekst:

Dies ghelijcs is ooc gheschiet tot London in Engelant int corte zuytwerck, by die abdie van
sint salvators, van eenen Lombaert ende eens coopmans wijf. (Jêr)

Deze omschrijving verraadt m.i. bekendheid met de geografische situatie in
Londen; kennis waarvan we mogen veronderstellen dat JvD die bezat.

Het lijkt op basis van deze gegevens uiterst waarschijnlijk dat er na 25juni 1528
(datering van Der.ix. Quaesten) en voor 1532 een Nederlands/Engelse dubbel­
produktie BV /DW is verschenen, waarvan JvD niet alleen de drukker maar ook
de samensteller is geweest.

De inhoudelijke verschillen tussen het BV en zijn bronnen

In dit gedeelte zal in beknopte vorm een overzicht worden gegeven van de
belangrijkste verschillen tussen het BV en zijn bronnen, wat zal worden gevolgd
door een poging deze verschillen te verklaren. Bij deze verklaring zal de vraag
naar de invloed van de schrijver op de vorm en de inhoud van het BV wederom
centraal staan.

De verhalen uit het BV zijn in bijna alle gevallen bewerkingen van de bronnen.
De hoofdreden hiervoor is dat de samensteller de voorbeeldteksten vaak sterk
bekort heeft en alleen de kern van het verhaal heeft overgenomen. Deze bekor­
ting komt op twee manieren tot stand; enerzijds worden passages gewoon weg­
gelaten, terwijl anderzijds de inhou4,9p een zakelijker, soberder manier wordt
weergegeven. De tekstvergelijking zal zich daarom toespitsen op de toevoegin­
gen in het BV en die verschillen die invloed kunnen hebben gehad op de karak­
teistering van personen en daardoor op de betekenis en werking van de tekst.
Aan alle oude verhalen is een titel toegevoegd, waarbij in de eerste 7 verhalen
wordt meegedeeld wie bedrogen wordt en tevens in 4 verhalen door wie.

In alle oude verhalen wordt aan het einde van de tekst nog eens uitdrukkelijk
gezegd dat de man door de vrouw bedrogen is, terwijl in 3 verhalen (7, 13, 17)
deze constatering wordt versterkt met een uitspraak over de macht van de
vrouw”, Daarnaast worden de kwaliteiten van de mannelijke hoofdpersoon (en
dus van het slachtoffer) breed uitgemeten, met name in de verhalen 1, 11 en
1547•

In verhaal 7 wordt het karakter van Judith t .o.v. de bronnen veranderd. In het
BV-verhaal wordt meer aandacht besteed aan de vleiende woorden die Judith
spreekt en aan haar onderdanigheid”, terwijl ook het moment waarop zij het
hoofd van Holophernes afslaat anders wordt beschreverr”, waardoor de teneur
van het verhaal in het BV afwijkt van die in de BC. In de BC wordt Judith heilig
genoemd en vergeleken met Maria; in het BV valt het accent op de macht van de
vrouw die zoveel mannen hun leven heeft gekost”.

Bij het eerste verhaal uit het BV, over Adam en Eva, moeten we iets langer
stilstaan. De eerste toevoeging versterkt een in de Middeleeuwen traditioneel
vooroordeel tegenover vrouwen als zouden zij wispelturig en minder stand­
vastig zijn: so kende hi (de duivel PF) die stareheyt des mans, so daehte hi die vrouwe te bedrieghen,
want si van brooseher natueren is ende eraneker om wederstaen (BI v)

Even later blijkt deze ‘starcheyt des mans’ echter ook niet zoveel voor te stellen:
ende ghaf hem voort haren man Adam, die daer ooc af adt, als een die niet en wilde vertoor­
nen zijn wijf, die nochtans die wijste man was die oyt opter aerden quam, sonder alleen die
sone gods. (Blv)” .

Eva’s schuld aan de zondeval wordt echter in de volgende toevoeging, waarin
Adam als prefiguratie van Jezus optreedt, al gerelativeerd”, waarna de tekst
van het verhaal wordt afgesloten met een ‘Nota’ die grotendeels overeenkomt
met passages uit de OS. In de Nota wordt de klassieke vraag behandeld of de
vrouw beter is dan de man, omdat zij niet in Damascus is gemaakt zoals de
man, maar in het paradijs”, wat maakt dat sommige vrouwen

willen zijn der mannen meester, so dat dick noch ghebuert nu ter tijdt inder werelt. (BV I,
B2r, eurs. PF)

De schrijver vervolgt hierop met de tegenwerping dat God de heerschappij van
de man over de vrouw bevolen heeft met dien verstande dat de mannen hun ge­
zin moeten onderhouden, hoewel volgens de schrijver “daer nu veel lieden zijn
die dat ghebot niet en onderhouden” (B2r, curs. PF). In het verdere betoog
wordt verklaard waarom God de vrouw uit het middel van de man heeft ge­
maakt en hoe man en vrouw binnen het huwelijk eendrachtelijk moeten samen­
leven.

De aanpassingen die de nieuwe verhalen hebben ondergaan zijn vrij gering van
omvang, mede omdat het beeld van de v.ouw in de CNN al vrij negatief is.
Aan alle verhalen wordt een titel toegevoegd, waarin het woord ‘bedroch’ voor­
komt. In 4 verhalen (2, 4, 10 en 20) wordt de lezer er nog eens extra op geatten­
deerd dat de man wordt bedrogen. In 2 verhalen (6 en 22) wordt daarentegen
geageerd tegen mannen die hun vrouw te veel alleen laten en daardoor aan ver­
leidingen blootstellen”, terwijl in een drietal verhalen (2, 6 en 22) de vrouw als
minder ‘vaillant’ wordt gekarakteriseerd”. Bovendien wordt ze tevens in 3 ver­
halen (CNN 34, 38, r. 143 en 61, r. 54) van het BV als minder slecht
voorgesteld”. In de CNN-verhalen 13 en 37 zijn de echtgenoten jaloerser dan in
hun BV -tegenhangers. De echtgenoot in BV -verhaal 10 wordt dommer voor­
gesteld dan in het analoge CNN-verhaal. In BV-verhaal8 wordt i.t.t. het CNN­
verhaal de afloop van de geschiedenis niet verteld, omdat het conflict in het
CNN-verhaal uiteindelijk in der minne wordt geregeld.

Een algemene aanpassing moet nog vermeld worden. De ironische toon die in
een aantal CNN-verhalen doorklinkt (1,16,27,37 en 38), wordt in het BV gro­
tendeels vervangen door een zakelijke, duidelijke weergave van de gebeurtenis­
sen”.

Het belangrijkste verschil tussen de BV en zijn voornaamste bron de CNN,.ligt
echter op het gebied van de presentatie. Hoewel de CNN zo belangrijk is voor
het BV, is daar in de tekst niets van terug te vinden.

De oudere commentatoren van de CNN noemen de CNN het eerste Franse no­
vellenboek dat geen moraliserende tendensen bevat, terwijl volgens Auerbach,
‘het erotische aspect de inhoud van de bundel geheel bepaalt’ 58. Dubuis'” even­
wel vindt het verkeerd de CNN het predikaat ‘amuserend’ te geven, waarbij hij
wijst op een tiental serieuze verhalen. Hij prefereert de term ‘onderhoudend’,
ongeacht of de verhalen nu moraliserend zijn of niet. Dit standpunt lijkt mij
juist met dien verstande dat, omdat de CNN opgebouwd is uit verhalen uit de
oudere Franse en Italiaanse literatuur (m.n. exempelen'”), de eventueel morali­
serende tendensen zeker niet verdwenen zijn. Zeker voor de gedrukte versies
van de CNN geldt dat ze dienen ter lering en vermaak, al verwijst het duidelijke
antifeminisme dat uit veel verhalen spreekt meestal niet zozeer naar de vrouw
als bedreiging voor het zieleheil van de man, als wel naar de vrouw als potentiële
belemmering voor het verkrijgen van aanzien en rijkdom.

Het boek opent met een opdracht aan de hertog van Bourgogne, die om het ma­
ken van de bundel verzocht heeft. De tekst wordt gepresenteerd als een tegen­
hanger van de Italiaanse novellenbundel Cento Novelle Antiche, omdat de ver­
halen in die bundel in vroegere tijden binnen de grenzen van Italië spelen, ter­
wijl de meeste verhalen uit de CNN zijn gesitueerd in Frankrijk, Duitsland, En­
geland, Brabant en Henegouwen. De opdracht eindigt dan met nog een verkla­
ring voor het feit dat het woord ‘nouvelles’ in de titel mag blijven staan: “aussi
pource que l’estoffe, taille en facon d’icelles est d’assez fresche memoire et de
myne beaucoup nou veile’ ’61 •

Dan volgen de honderd verhalen waaraan 35 verschillende namen van perso­
nen, die de verhalen vertellen, zijn toegevoegd: Tot het einde toe wordt gesug­
gereerd dat er werkelijk sprake is van een vertelsituatie, waarin een van de leden
van het hof aan het woord is.

Hiertegenover staat het BV: Een thematische verzameling verhalen met een dui­
delijke doelstelling en een serieus aandoende aanpak. Verdwenen is het adellijke
luisterpubliek, verdwenen de moderne stijl. De verhalen uit de CNN worden
zonder veel moeite in een thematisch kader geperst en krijgen de titel ‘bedroch’.
opgeplakt, zodat ze weer teruggevormd zijn tot exempelen.

Intermezzo: de werkwijze van Jan van Doesborch

Het verschil tussen het BV en zijn bronnen is verklaarbaar vanuit de gedachte
dat de functie van het BV afwijkt van die van zijn bronnen. Dit verschil in func­
tie kan voortkomen uit de specifieke intentie van de samensteller van de tekst en
deze intentie is te achterhalen door na te gaan of een systeem in de verschillen
met de bronnen te onderkennen is.

In het geval van het BV echter komt het verschil tussen het BV en zijn voor­
beeldteksten niet alleen voort uit de van de bronnen afwijkende intentie van de
samensteller, maar ook heeft de karakteristieke werkwijze van de samensteller
invloed uitgeoefend op de vorm en de inhoud van het BV. Dit zal worden ver­
klaard vanuit een andere tekst uit het fonds van JvD, die we al zijn tegengeko­
men, nl. Der .ix. Quaesten (hierna DQ).

Deze tekst heeft de thematische opzet met het BV gemeen. In DQ wordt het lot
van de 9 slechtste mannen die ooit geleefd hebben, behandeld. Het zijn de 3 jo­
den Jeroboam, Achab en Joram, de 3 heidenen Cain, Nero en Pilatus en de 3
christenen Judas, Mohamed en Julianus. De DQ-tekst vormt de tegenhanger
van een in de literatuur en beeldende kunst van de late Middeleeuwen zeer po­
pulaire topos, genaamd ‘Nine Worthies’ oftewel ‘Negen Besten’. Ook in de
Middelnederlandse literatuur treffen we de topos aarr”. Braekman in zijn recen­
te uitgave van DQ neemt dan ook aan dat er een 16e eeuwse druk van het ge­
dicht ‘Der negen Besten’ moet hebben bestaan”. Dit lijkt des te waarschijnlij­
ker omdat Dickins op een handschrift uit het einde van de 15e eeuw wijst,
waarin de ‘novi probi’ en de ‘novi improbi’ tegenover elkaar worden geplaatst.
Acht van de negen kwaadsten komen overeen met de personen die in de druk
van JvD genoemd worden. Alleen Mohamed heeft de plaats ingenomen van
Barnabo Mediolani, een Italiaanse hertog, die al tijdens zijn leven een slechte
naam had. Volgens Dickins is de tekst van het handschrift in Brugge gecompi­
leerd, maar zijn de namen van de 9 besten en kwaadsten in Engeland
toegevoegd”.

Als eerste afleiding van de topos ‘Nine Worthies’ noemt Schroeder de vorm ‘Ni­
ne Worthy W omen ’65. Deze afleiding heeft zich niet ten volle ontwikkeld maar
komt voor in een uniek boekje Der Drei Glauben (1518), waarin naast de 9 beste
mannen en vrouwen, ook de 9 slechtste mannen en vrouwen worden
beschreven”. Als voorbeelden van slechte vrouwen worden o.a. Jesabel en Da­
lida genoemd, terwijl Judith en Jael als goede vrouwen worden genoemd.

De samensteller van de DQ is duidelijk bekend met de topos van de ‘Nine Wor~
thies’, die vooral in de Engelse en Schotse literatuur heel erg populair is ge­
weest, en hij heeft dan ook het idee opgevat hiervan een tegenhanger te maken,
iets dat in het fonds van JvD niet ongewoon is, zoals we zullen zien.
Schroeder noemt als tweede afleiding van de topos de ‘Ten Worthies’, waarbij
dan de tiende man een eigentijdse held is”. JvD wordt gezien als de mogelijke
vertaler uit het Engels van het boekje Vanden .x. Esels, waarvan twee latere
edities zijn overgeleverd. Gezien de argumenten is dit geen gekke gedachte”, In
de tekst wordt de drukker door een vrouw gevraagd nog een plaatsje in te rui­
men voor haar echtgenoot als tiende ezel. Het lijkt op basis hiervan heel aanne­
melijk, de tekst te zien als een parodie op de topos van de ‘Nine Worthies’. Ne­
gen ezels zijn typen, net zo als de negen helden, terwijl de tiende ezel, net als de
tiende held een eigentijds persoon is. Het liJkt dan ook gerechtvaardigd de tekst
Vanden .x. Esels tot het fonds van JvD te rekenen.

Ook van het BV bestaat een tegenhanger. Het is een tekst waarvan de titelpagi­
na ontbreekt en die door Kruyskamp is aangeduid met de titel Historie van Ja­
son en Medea, naar het eerste verhaal. Pleij heeft de relatie gelegd met het BV69,
omdat de inhoud volstrekt tegenovergesteld is aan de inhoud van het BV – de
verhalen handelen over mannen die vrouwen bedriegen, en de opbouw van de
bundel overeenkomt met die van het BV. Ook in deze verhalenbundel zien we
een, weliswaar iets minder regelmatige – afwisseling tussen oude en nieuwe ver­
halen. Van de 11 verhalen hebben 7 de CNN als bron gehad, terwijl van de an­
dere 4 verhalen, waarvan Kruyskamp de bronnen niet zo goed kon achterhalen,
3 een boek uit het fonds van JvD als bron hebben gehad”. De tekst is door Jan
Nuyts in Antwerpen gedrukt, volgens Kruyskamp in 1543, volgens Rouzet ech­
ter later”. Het werk is m.i. een herdruk van een eerdere uitgave van JvD in Ant­
werpen. In het BV wordt niet naar de CNN als bron verwezen, zodat kan wor­
den aangenomen dat er een relatie moet zijn geweest tussen JvD en de maker
van het ‘Bedrog der Mannen’. JvD en Jan Nuyts hebben geen rechtstreeks con­
tact met elkaar gehad, en het is dan ook voor de hand liggend dat de tekst van
Jan Nuyts een herdruk is”:

Dat Bedroch der Vrouwen

Resumerend kan worden vastgesteld dat JvD, naast de drukker van DQ ook de
mogelijke drukker van een vijftal andere teksten is geweest, te weten (Der .ix.
Besten)?, (De .ix. Dronkaards)?, (Vanden .x. Eselsji, (Dat Bedroch der Vrou­
wen)? en (Dat Bedroch der Mannen)? Deze boekjes hebben met elkaar gemeen
dat ze thematisch zijn en dat gebruik wordt gemaakt van veel materiaal dat al
eerder door JvD is gebruikt. Dit hergebruiken van materiaal is kenmerkend
voor JvD.Hij doet dit in de vorm van compilaties en door middel van themati­
sche boekjes, die niet veel tijd en geld kosten. Wel moet gesteld worden dat hij
daarbij redelijk origineel te werk gaat, want de genoemde boekjes zijn uniek in
de letterkunde van West-Europa. Een ander aspect van de boekjes is hun bele­
rende en didactische opstelling en in dat licht gezien zal het geen verwondering
wekken dat het BV in combinatie met het ‘Bedrog der Mannen’ geen letterlijke
vertaling van de CNN is geworden. De vorm en de inhoud van het BV blijkt in
hoge mate beïnvloed te zijn door het feit dat JvD, met zijn voorkeur voor the­
matische werken, de drukker en de samensteller is geweest.

Analyse van de verschillen tussen het BV en zijn bronnen

Terugkomend op de verschillen tussen het BV en zijn bronnen valt op te mer­
ken, dat in het geheel van deze verschillen en toevoegingen een systeem is te on­
derkennen. Het uitgangspunt hiervoor is de ‘Nota’ na het eerste verhaal. De
conclusie geeft weer hoe God, volgens de schrijver, het samenleven van man en
vrouw binnen het huwelijk heeft gewild:

maer heeftse ghemaeet uuten midden totten behulp van den man ende dat man ende wijf in­
den houwelijeken staet sullen so eendrachtelijek leven ende van eenen wille zijn ende sullen
twee zielen ende een liehaem zijn, dwelck so god wil ordineren tot onser zielen salicheyt.
Amen. (B2v)

De schuld voor het feit dat het in de praktijk niet zo gaat, ligt bij de vrouw én
bij de man. De vrouw is defectief “want si van brooscher natueren is ende
crancker om wederstaen” (Bl v) en vaak opstandig “so willen die sommighe
vrouwen hier uut argueeren, dat si beter zijn dan die mannen ende willen zijn
der mannen meester, so dat dickwil noch ghebuert nu ter tijdt inder werelt.”
(B2r), terwijl de man geen verantwoordelijkheid durft te nemen:

ende ghaf hem voort haren man Adam/ die daer ooe af adt, als een die niet en wilde vertoor­
nen zijn wijf (BI v)

en vaak zijn gezin niet goed onderhoudt:

want God heeft den mannen gheboden te wercken als hy seyde: In sweet dijns aensichts sul­
dy eten u broot, daer nu veel lieden zijn die dat ghebot niet en onderhouden. (B2r)

Bij dit uitgangspunt sluiten de toevoegingen goed aan, hoewel natuurlijk het ac­
cent vooral komt te liggen op het zwakke karakter en de listigheid van de
vrouw. Steeds wordt weer op deze karakterzwakheid van de vrouw gewezen als
ze niet aan de verleiding kan weerstaan” en zeker in de nieuwe verhalen is het
overspel een vorm van opstandigheid. De echtgenoot in de nieuwe verhalen van
het BV wordt steeds als minder jaloers, dommer en minder bedacht zijnde op
bedrog afgeschilderd. Ook wordt geageerd tegen mannen die lange reizen ma-
ken en hun vrouw onbewaakt achterlaten. Dit zijn allemaal vormen van kritiek
op het handelen van mannen. Zij laten na gezag uit te oefenen; leiding te geven
aan hun vrouw.

Centraal in de bundel staat echter de macht van de vrouw. Daarom worden de
kwaliteiten van de bedrogen mannen met name in de oude verhalen zo breed
uitgemeten en opent de tekst met een lange reeks citaten die het gevaar van de
vrouw accentueren. Daarom ook wordt aan het einde van een aantal verhalen
nog eens gewezen op de macht van de vrouwen het feit dat de man bedrogen
wordt.

Bovenstaande verklaring van de toevoegingen in het BV vormt een aanzet tot
een uitspraak omtrent de betekenis van de tekst en de intentie van de samenstel­
ler. Het is echter mogelijk deze verklaring te nuanceren door in te gaan op het
beeld van de man en de vrouw in de nieuwe verhalen.

In de tekstvergelijking zijn de oude en de nieuwe verhalen steeds gescheiden ge­
houden en wel omdat er tussen deze twee groepen verhalen grote verschillen
bestaan op het gebied van de thematiek en de afloop van de verhalen.

Het uitgangspunt van de samensteller van het BV is de op dat moment ervaren
situatie. Dit kan worden afgeleid uit de Nota na het verhaal over Adam en Eva,
waarin duidelijk naar de actuele situatie wordt verwezen. Het gaat om ‘het sa­
menleven binnen het huwelijk’ en de nieuwe verhalen zijn daarvan de exponen­
ten, omdat de relatie tussen de vrouwen het slachtoffer in de oude verhalen
meestal geen huwelijksrelatie is. In 11 van de 12 nieuwe verhalen draait het ver­
haal om een vrouw die overspel pleegt waardoor de echtgenoot bedrogen wordt.
In het ene verhaal dat niet over overspel gaat, wijst de vrouw haar minnaar af,
omdat hij op het cruciale moment impotent blijkt te zijn. Als we nu kijken wat
over de optredende personen in de nieuwe verhalen wordt gezegd, krijgen we
het volgende beeld. In BV -verhaal 2 wordt de echtgenoot aangeduid met ‘goet
bloet’. Hij is dus onnozel en wordt als hij zijn vrouw van overspel beschuldigt,
ook nog uitgescholden, zodat hij uiteindelijk om vergiffenis vraagt. Ook de
echtgenoten in de verhalen 6, 10, 16 en 22 geven zich gewonnen, zodat hun
vrouwen tot in de eeuwigheid met hun overspel kunnen doorgaan. Deze man­
nen kunnen gezien worden als de pantoffelhelden. Zij durven hun gezag niet te
doen gelden en worden daarom door hun vrouwen bedrogen. Ook in de 2 ver­
halen (4 en 20) waarin de echtgenoten wel jaloers zijn, worden ze bedrogen, ook
al bewaken ze hun vrouwen streng. Van deze 2 echtgenoten wordt net als van de
echtgenoot in BV-verhaal14 gezegd, dat ze oud zijn. In 7 verhalen wordt van de
vrouw gezegd dat ze jong (4, 6, 8, 12, 14, 22 en 23) of mooi is. Van de vrouw in
BV -verhaal 10 wordt gezegd dat ze van ‘lichter aert’ is. Duidelijk speelt dus in
deze verhalen het motief van de ‘ungleiche Liebe’ mee. Een huwelijk tussen een
oude man en een jonge, mooie vrouw moet op een mislukking uitlopen, zeker
als de ouderdom ook nog met impotentie gepaard gaat, zoals wordt gezegd?”.
De minnaars tenslotte zijn allemaal jong, soms edel en rijk. In BV -verhaal 16 is
de minnaar een ‘monick’ uit het ‘grauwen broeders clooster’.

In de oude verhalen wordt slechts in 3 verhalen de echtgenoot het slachtoffer
van de list van de vrouw, terwijl bovendien de handelswijze van de vrouw nogal
verstrekkende gevolgen voor het slachtoffer heeft. In 6 verhalen kost het de
man zijn leven (5, 7,9, 15, 17 en 19), terwijl Eva de zondeval veroorzaakt, Loth
incest pleegt, Salomon van zijn geloof afstapt en zich aan veelwijverij schuldig
maakt en Hercules geen goede daden meer doet en ‘tot vroulijcke ende bespot­
telijcke wercken’ komt, wat volgens de tekst een nog betere wraak is dan Hercu-
les te doden met een zwaard.

We zien dus dat het beeld van de man als echtgenoot in de nieuwe verhalen niet
onverdeeld gunstig is, terwijl de wellust en de slechtheid t.o.v. de karakterzwak­
heid van de vrouw in het BV minder wordt benadrukt dan in de analoge CNN­
verhalen. De afwisseling van oude en nieuwe verhalen gaat gepaard met een ver­
schil in functie, maar is niet uniek voor het BV. We komen het verschijnsel ook
tegen in de Spieghel der Duecht, dat teruggaat naar een Frans werk, waarvan de
voornaamste bron de door een Franciscaan samengestelde bundel Miroir des
bonnes femmes, is en waarvan ook de vorm is overgenomen”.

Het verschil in functie komt voort uit het feit dat de oude verhalen traditioneel
zijn, in die zin dat ze bekende stof bevatten, die door de eeuwen heen steeds
weer in verschillende contexten is gebruikt en daardoor niet situationeel is be­
paald. De oude verhalen verwijzen alleen via de nieuwe verhalen naar een con- .
crete maatschappelijke situatie; de oude verhalen worden gebruikt als voorbeel­
den van de goddelijke waarheid. Hun functie is gebaseerd op het sterke gevoel
voor parallellen, analogieën dat de Middeleeuwse denkwijze beheerst”. De
drang tot spiritualisering, de Franciscaanse gedachte dat uit alles een lering kan
worden getrokken, maakt dat Oud- en Nieuw Testamentische of Klassieke per­
sonen of verhalen in verschillende situaties, verschillend geduid worden. In het
BV is dit te zien aan Judith, die in de OS en de BC wordt gebruikt in een typolo­
gische relatie als voorafschaduwing van Maria, terwijl ze in het BV wordt ge­
bruikt als illustratie van de ten kwade aangewende macht van de vrouw.
Voorbeelden van spiritualisering komen we ook buiten het BV in het fonds van
JvD tegen. Zo lezen we in Der dieren pa/leys:

In weleken ghescapen dinghen men mach sien, horen mereken ende lesen die wonderlijcheyt
gods almachtich, daeraf die scrifture seyt: God is wonderlijc in allen sinen wercken”:

Daarnaast zijn twee werken uit het fonds van JvD, de OS en de BC late verte­
genwoordigers van de Biblia Pauporum traditie, die is gebaseerd op het leggen
van typologische relaties tussen het Oude en het Nieuwe testament.

Binnen het fonds van JvD past het BV dan ook uitstekend, al is de afwisseling
van de oude en nieuwe verhalen, zoals we die in het BV zien t.o.v. de andere
thematische bundels bijzonder. De oorzaak hiervan moet gezocht worden in de
topos waarin het ‘van alle tijden’ element een voorname plaats inneemt en het
feit dat er voldoende nieuwe verhalen omtrent listen van vrouwen in de CNN
voorhanden zijn. Het belangrijkste aspect is echter dat de analogieën tussen de
oude en de nieuwe verhalen zo effectief zijn, omdat de situaties en gevolgen zo
verschillen en aan de andere kant toch zo overeenkomen. In het BV wordt ge­
suggereerd dat het overspel van een vrouw te vergelijken is met Eva die de zon­
deval veroorzaakt, terwijl alle bedrogen echtgenoten te vergelijken zijn met
Adam en de andere groten der aarde die worden genoemd. Al is de vorm ver­
schillend en lijken de gevolgen geringer, in wezen is er tussen de gebeurtenissen
geen verschil.

Conclusie

JvD heeft, als drukker en samensteller, de vorm en inhoud van het BV bepaald.
Alle handelingen die noodzakelijk waren om tot de realisering van de bundel te
komen, zijn door hem uitgevoerd of begeleid. De vraag in hoeverre de persoon
JvD invloed had op de vorm en de inhoud van de tekst, beperkt zich echter tot
die aspecten die kenmerkend lijken te zijn voor zijn aanpak. Karakteristiek
voor de werkwijze van JvD, ook in het BV, is het opnieuw gebruiken van
teksten, ten behoeve van compilaties en thematische bundels. Voor de oude ver­
halen uit het BV maakt hij dan ook zoveel mogelijk gebruik van teksten uit zijn
eigen fonds. Deze werkwijze is uit zakelijk oogpunt attractief omdat op deze
eenvoudige manier, die weinig tijd en geld kost, steeds ‘nieuwe’ teksten kunnen
worden gemaakt, die weinig risico met zich meebrengen en mogelijk een tegen­
wicht vormen voor de iets pretentieuzere projecten.

Het thematische karakter heeft het BV gemeen met een aantal andere – voorna­
melijk veronderstelde – teksten uit het fonds van JvD. Dit is een van de manie­
ren waarop JvD lering presenteert. De functie van de bundels berust op ‘paral­
lelliewerking’ . De lezer /toehoorder vergelijkt de geschetste situatie uit de Bijbel
of de Klassieken met zijn eigen handelen. In het BV is deze parallellie i.t.t. The
.ix. Drunkardes en Der .ix. Quaesten expliciet gemaakt, mogelijk omdat de
werking van en het begrip voor de impliciete vergelijking verminderde, maar
waarschijnlijker omdat JvD nu eenmaal de beschikking had over voldoende ge­
schikt en inderdaad ‘nieuw’ materiaal.

Het is duidelijk dat JvD de verhalen ondergeschikt heeft gemaakt aan het the­
ma. Hij heeft niet geprobeerd fraai proza te schrijven of heel precies te vertalen.
De inhoud van de verhalen wordt sober en vaak ook slordig weergegeven, waar­
bij hij ze aanpast aan het onderwerp. Hoewel hij het procédé dat hij in het BV
volgt, al eerder heeft toegepast, is er toch geen sprake van ‘seriewerk’. Als we de
aanpassingen in het BV bezien moet worden gesteld dat het niet zijn bedoeling
was, een puur antifeministische tekst op te stellen. JvD brengt een aantal nuan­
ceringen aan die betrekking hebben op de fouten en verantwoordelijkheden van
mannen, terwijl hij de schuld van de vrouw afschuift op ‘karakterzwakheid’ ;
iets waar mannen maar rekening mee moeten houden. Het BV moet m.i. dan
ook in nauw verband worden gezien met het ‘Bedroch der Mannen’, waarbij
dan de Nota als uitgangspunt voor beide bundels kan worden gezien; de verha­
len zijn voorbeelden van het te verbeteren gedrag van mannen en vrouwen.
Het is echter waarschijnlijk dat de nuanceringen niet hebben opgewogen tegen
het negatieve beeld dat van de vrouw in het BV wordt geschetst. Tussen de in­
tentie van de samensteller en de realisering van die intentie ligt een kloof; een
kloof waarvan de samensteller zich bewust is. Het BV, dat de listen en de ten
kwade aangewende macht van de vrouw accentueert, is geen goed middel om
het ideale huwelijk aan te prijzen omdat de conclusie van de lezer/toehoorder
alleen maar kan zijn dat de vrouw alle schuld treft, een werktuig van de duivel is
en mannen vanuit dit gezichtspunt moeten handelen.

Noten

Dit artikel is gebaseerd op de gelijknamige doctoraalscriptie, die in 1981 is voltooid o.l.v.
prof. H. Pleij, die ik ook voor dit artikel veel dank verschuldigd ben.

2 Gebruik is gemaakt van fotokopieën die sinds kort aanwezig zijn op het IvN van de UvA. Het
origineel bevindt zich in een onbekende particuliere verzameling in Nederland.

3 Nijhoff-Kronenberg, Ned. Bibliografie.

4 Pleij 1977a.

5
6
, 7
8
9
I JO
‘t
II
12
13
14
15
16
17
18
19
20 Dat Bedroch der Vrouwen

M. Schlauch, “A sixteenth-century EngIish satirical tale about Gdánsk” In: Kwartalnik Neo­
filologiczny 4 (1957), 95-120.

Pleij 1979, 7-13.

Pleij 1977a, 152.

Woledge 1954, 28-29, 179, Woledge 1973, 31-32.

Cent, ed. Wright 1858, ed. Champion 1928, zelf geraadpleegd ex. KB Den Haag, sign. 227 F 7
(1530).

Pleij 1977a.

Zie hierover Coopmans 1982.
STC nr. 6451 en 6452.

Zie hierover Coopmans 1982, 179-180.

Over de relatie OS-BC, Kronenberg 1960/61, 221-228.
Bijbel, ed, de Bruin 1977.

Oorspronek 1517, fol. A4r; NK 1628, Bedroch 1532?, fol B2v.
Drunkardes, ed. 1973, fol. E4r; STC 7260.

BV: Coemt laet ons onsen vader droncken maken metten wijn (Clr)
Bijbel 1477: Coemt laet ons droncken maken metten wijn

Drunkardes, ed. 1973 oure fader whiche we wyll make drounke with overmuche wyne.
Bibele 1518/19?, fol. J4r; NK 4424, Bedroch 1532?, fol. C3v.

BV: … dat in die stadt niet te drincken en was/ende most en dat bloet van beesten drincken. Dit
siende die weduwe Judith (fol. Dlv).

BC: … dat inder stadt.geen drincken en was/so dat.si bloet van beesten drincken mosten. Dit
siende de weduwe Judith (fol. J4v). Niet in.deze vorm in OS, fol. R3v, Bijbel 1477, Drunkar­
des, fol. B3v.

BV: 0 edel vrouwe/ wilt u niet vreesen in te gaen bi mijnen heere Holophernen/ ende hi be­
geert op u dat ghi bi hem wilt zijn/ ende drincken den wijn met hem. (fol. -D2r.)

Bijbel 1477: Dese goede ioncfrouwe en vervare ha er niet in te gaen te minen here dat si worde
gheeert vore syne aensichte: ende ete mit hem ende drincken wine in bliscepen.
Drunkardes: my lorde Olyfernes prayeth you to cum and drynke a cuppe of wyne wyth hym
(fol. C2v.)

BC: so dede Olophernes op een avont Judith bi hem comen om met hem goet chiere te maken/
(fol. J4v.)

21 BV: waerop dat Achab te bedde ginc liggen/ ende hi keerde sijn aensicht in die wandt ende en
wilde noch eten noch drincken (fol. D4r.)

DQ: waerop dat Achab te bedde ginc liggen/ ende hi keerde sijn aensicht in die want! ende hi
en wilde eeten noch drincken (fol. Blr-v.)

Bijbel 1477: Ende hi warp hemselven op sijn bedde ende keerde sijn aensicht ter want waert:
ende hi at ne gheen broot

Bijbel 1527 (NK 390): ende hi viel op sijn bedde neder ende keerde sijn aensicht om! ende adt
geen broot

Bijbel 1526 (NK 386): hi wierp hem selven op zijn bedde neder end keerde zijn aensicht om/
ende en adt gheen broot.

Bijbel 1525 (NK 380): Hi heeft hem gewoorpen int bedde/ ende hi heeft gekeert sijn aensicht
ter wandel ende hi heeft gheen broot gheten.

22 Virgilius. ed. Gessier, hst. 7/8, 22. BV, fol. E3r.

23 Debaene 1951, 194-197.

Fr. qu’il avoit grant dangier, et en la fin luy dist quelle navoit peur de luy octroyer sa voulenté
Eng: it was great dangier so to do but at y last she consented

Ned: seere sorchelijcken waren alsulcke dinghen te beginnen

B V: het is seer sorchelijc sulcke dingen te beginnen/ (fol. E2 De Franse, Engelse en Neder­
landse tekst geciteerd naar Spargo, 1934, 236-243.

24 Vrouwen 1525, fol. D2r, ven D3r; BV fol. Glr; Historie 1521, NK 2164, fol. L4r.

25 BV fol. Hl r.

26 Bijbel 1526 (NK 386), Bijbel 1523 (NK 371), Bijbel 1528 (NK 392), Bijbel 1524 (NK 378) en
Bijbel 1531 (NK 399).

285

286 Piet Franssen

27 BV fol. J4r. In de mythologie wordt niet lole maar Koningin Omphale in verband met deze

episode uit het leven van Hercules genoemd. Vergelijk Historie 1521, fol. M2v.

28 Vrouwen 1525, fol. D2v.; BV, fol. J4r.

29 Zie Cent, ed. Sweelser 1966, 255-256.
30 Zie Steadman 1959, 521-525.

31 Disciplina, ed. Herrnes 1977, Herrnes 1964, 117 e. v.

32 Zie Miller 1977, 399.

33 Hamel 1906,257-285, Thundy 1979, 24-59:

34 Miller 1977, 399-473; Ned. edities ‘Ehebüchlein’ c. 1493, CA 724 en 1512, NK 4341.

35 BV: Dat Bedroch der Vrouwen. Tot een onderwijs ende exempel van allen mannen ionck ende
out/ omdat si sullen weten hoe bruesch/ hoe valsch/ hoe bedriechlijck dat die vrouwen zijn.
(fol. AIr.) 0 ghi mannen ende ionghe gesellen/ leert nu in dit weten dat bedroch der vrouwen/
om u te wachten daer voor: 0 ghi vrouwen ende maechden/ hier moechdi leer en loosheyt ende
bedroch hanteren (fol. Al v).

36 BV; fol. K4r.

37 Zie Grigsby 1961-1963.

38 Zie hierover Keesman e.a. (ter perse)

39 Grigsby 1961, 466.

40 Samson en Hercules als voorbeelden van bedrogen mannen worden in bijna alle teksten ge­
noemd; de citaten in het boek van Matheolet, ed. v. Hamel 1892 komen grotendeels overeen
met de citaten in het BV, vergelijk v. Hamel 1906, 257-285.

41 Bovenstaande gegevens gebaseerd op Rouzet 1975, 56-57 en de aldaar genoemde literatuur.

Fondsanalyse door Coopmans 1982.

42 Proctor 1894, 8. Volgens Coopmans 1982, par. 11.3.2. is JvD waarschijnlijk ook de vertaler
van de tekst Of the new landes, NK 1311. Janssen 1967,62 ziet JvD alleen als drukker van de
Nederlandse versie van The four lakens.

43 Esels, ed. Elslander, xi-xvii.

44 Zie voor een bijkomend argument noot 47.

45 Volgens Spargo 1934, 236-243.

46 BV 17, fol. Hlr. “Siet hoe die alderwijste Salomon van den vrouwen bedrogen is/ ende hoe
dat zijn herte afgekeert is vanden heere. Ay lacen wie sal doch nu wederstaen dat bedroch/ dat
smeecken/ ende die tranen der vrouwen/ die dagelicx bi vrouwen is en in haer presencie. ”

47 B V 15, fol. F4v. “ende hi was een groot iusticieer / want waer hi hoorde dat een heere oft prin­
ce was/ dat een tyran ende een verdrucker des volcx was/ daerwaerts track hy altijt/ ende
avontuerde daer voor zijn leven/ ende vervolchdese totter doot toe. 0 lacen heeft dat gedaen
een heydens man die niet en hadde hope des levens/ door liefde van iusticieer/ hoe veel te meer
souden die kersten princen voor die iusticie vechten ende die verheffen/ die noch kennen den
groten loon dien hem daer voor belooft is van den heere.

Opvallend is de overeenkomst in woordgebruik met een deel van de proloog in Der .ix.
Quaesten, fol. Al v. “Och brueders heeft dit ghedaen een heydens man die gheen hope van den
r ijcke gods. hoeveel te meer souden wij die duechden volgen om te vercrighen die beloften
Chrysti Jhesu.

48 BV 7, fol. D2r. “Wie ben ic/ dat ic weigeren soude minen here. Aldus minen here believet en­
de hem goet dunct dat sal ic doen. Ende al dat hem belieft dat sal groot zijn voor mi alle mijn
leven lanc/”

49 BV, 2fol. D2v. “Ende ten hoofde vanden bedde hinck zijn swaert/ ende si track dat uuter
scheyden/ ende nam hem metter hayre en hief op dat hooft ende sloecht af.”

BV, fol. KIr. “Ende aent hoofteynde van den bedde hinck zijn swaert dat si uuter scheyden
track/ ende ghinck voor zijn bedde staen ende badt god den here met tranen om victorie. Doe
nam Judith hem metter hare ende hief op zijn hooft ende seyde/ versterct mi 0 here in deser
huere/ ende si sloech tweewerf in sinen necke ende sloech hem dat hooft af.

50 BV, fol. D2v.; BC, fol. KIr.

51 Pleij 1981 b heeft al opgemerkt dat Jozef in de late Middeleeuwen het toonbeeld is van de slap­
pe en onnozele echtgenoot. Uit deze passage blijkt dat Adam deze functie van hem kan over­
nemen.

Dat Bedroch der Vrouwen

52 BV I, fol B2r.

53 Ferrante 1975, m.n. inleiding 25.

54 BV 22, fol. J4r. “dwelc niet goet is voor ionge vrouwen/ want die vrouwen zijn bruesch ende
wankelbaer / bisonder als si selden sien dat si beminnen/ dan verkeeren ooc haestelic haer sin­
nen.”

55 B V 2, fol. B2v. “en maecte sulcke kennisse met haer/ dat si hem int laetste consenteerde/”
CNN I: Et en pou de jours, tant et si tres bi en laboura que la vaillant femme fut contente d’oyr
et ent end re son cas.

56 CNN 34: Et qui me demanderoit comment elke osoit en ce point respondre, et a son mary par­
Ier, je y trouve deux raisons: la premiere si est le bon droit qu’elle avoit en la querelle, et l’aul­
tre car elle se sentoit la plus forte en la place.

Deze passage is niet opgenomen in BV-verhaal 10.

57 BV 6, fol. DIr. “So gevielt ter wijlen dat de se ridder uuten lande was/ ende omdat zijn wijf
die schone ioncfrouwe alleen was/ so quam op een tijt bi haer een ionck edel man vrijen om bi

te slapen ( ) denweleken si na veel versoeckens consenteerde

CNN 16 ” madame fait bonnes chiere avecques l’escuier. Le plus des foiz monseigneur se

disne et souppe de bescuit et de la belle fontaine, et madame a de tous les biens de Dieu si lar­
gement que trop; monseigneur au mieulx se couche en la paillace, et madame en ung tresbeau
lit avec l’escuyer se repose.”

58 Küchler 1906, 265, Söderhjelm 1910, Auerbach, 1921,31.

59 Dubuis 1973, 89-90.

60 Over bronnen CNN: Küchler 1906, 1907, Cent, ed. 1960, McGrady 1980.

61 Cent, ed. Sweetser 1966, 22.

62 Zie Schroeder 1971, 80-84

63 Quaesten, ed. Braekman 1980,8-10.

64 Dickins, 1969,230.

65 Schroeder 1971, 168-203.

66 Zie Quaesten , ed. Braekman 1980, 10.

67 Schroeder 1971,303-327 en 203-216.

68 Gebaseerd vooral op het volgende stukje tekst: Esels, ed. Elslander 1946,44 “Na dyen dat ick
mynen boeck ghetranslateert hadde/ uut den Engelsehen in Duytscher spraken/ ende daer af
een eynde gemaekt hadde: so quam te mynent Thantwerpen opde Lombaerde veste/ daer ick
doen tertyt woonde … ” Zie ook Esels ed. Elslander, xi-xvii en Coopmans 1982,209-210.

69 Pleij 1977a, 153.

70 Voor het verhaal van Jason en Medea kan als bron hebben gediend de Historie van Jason en
Hercules, 1521 (NK 2164). Voor verhaal 6 over Amnon en Thamar, Drunkardes, ed. 1973,
fol. Dlv D2v. Voor verhaal 9 over Machamet, Quasten, ed. 1980, fol. EI v F2v., m.n. E2r. en
E3v. Verhaal 5 lijkt erg veel op verhaal 18 uit het BV.

71 Kruyskamp 1961, 162, Rouzet 1975, 161 “; or Nutius n’habita pa avant 1544 à cette adres.”

72 Mogelijk indirect contact via W. Vorsterman. Zie Rouzet 1975, 161.

73 Ferrante 1975, inleiding.

74 Pleij 1979, 213, noot 84 voor verdere literatuur.

75 Zie noot 38.

76 Uitvoerig hierover Pleij 1981a.

77 Palleys 1520, fol. A2r.; NK1667. Zo ook in navolging van de Latijnse en Nederlandse druk­
ken spiritualisatie in Dialogues, c. 1530, NK 2774.

3.3 Prose romances and jest books

To be written

3.4 Religion

To be written

3.5 Travel

To be written

3.6 Artes and nature

To be written

3.7 Publisher’s List II

The list of Jan van Doesborch, publisher at Antwerp and Utrecht according to Franssen 1990, [48-49]

• (after 1501). Joh. Paltz, De conceptione beata virginis. 8°. NK 1671.
• (c. 1502) Vijfthien vreesselijke tekenen. 4°. NK 1975.
• [c.1503?]. Valuacyon of golde and sylver of 1499. 8°. NK 2105.
• (c. 1503). The fifteen tokens. 4°. NK 2047.
• *(c. 1504) Van den leven ende voerganc des Antekerst.
• 1504. Historie van Buevijne van Austoen. 2°. NK 1085.
• (c. 1504). Legenda virginis et martyris Dympne, etc. 4°. NK 4252.
• (c. 1506). Van Pape Jans landen. 4°. NK 1675.
• (c. 1505-1510). Van den ghedinghe tusschen eenen coopman ende eenen jode. 4°. NK 3063.
• (c. 1507). (Joh. Holt? Lac puerorum). 4°. NK 4282/0634.
• (c. 1507). (Americus Vespuccius), Van der nieuwer werelt. 4°. NK 2154.
• (before dec. 1508). Distructie van Troyen. 2°.NK 4137.
• 1508 Dec. (Springer, Balthasar), Die reyse van Lissebone. 4°. NK 1800.
• (c. 1509). Long accidence. 4°. NK 1
• (c. 1509-1510). De novo mondo. 1°. NK 3541.
• (c. 1510-1511?) Of the newe landes, etc. 4°. NK 1311.
• (c. 1510). Os, facies, mentum. 4°. NK 1656.
• (e. 1510?). Dat regiment der ghesontheyt. 4°. NK 4397.
• 1512 Oct. Die ( … ) cronijke van Brabant, Hollant, Seelant, Vlaenderen. 2°. NK 652.
• *(1511-1516). Ulenspiegel.
• *(1511-1518). Howleglas.
• *(1511-1515). Merlijn.
• (c. 1512-1515). (Historie van den ridder metter swane). 4°. NK 3172.
• *(before 1515). Historie van Mariken van Nieumeghen.
• (1515). Laet de Borchloen, G. Pronosticacion of the yere 1516. 4°. NK 1303.
• (c. 1515). Short accidence. 4°. NK 2.
• *(c. 1516). Broeder Russche.
• *(c. 1516). Friar Rush.
• *(c. 1516). Alexander van Mets.
• 1516 beginning of July. Tghevecht van minnen. 4°. NK 2115
• 1517 Mei. Den oorspronck onser salicheyt. 2°. NK 1628
• (1517 after Nov.). Causes that be proponed in a consultacyon of a journey to be made agaynst the Turkes. 4°. NK 0279.
• (c. 1517). (Van Floris ende Blancefleur). 4°. NK 3160
• *(after 1517 before 1523). De negen dronkaards.
• 1518 7 Febr. Thuys der fortunen ende dat huys der doot. 4°. NK 1150.
• 1518. Die ( … ) cronike van Brabant, Vlaenderen, Hollant, Zeeland. 2°. NK 653.
• *(before NK 3904). Frederick van Jenuen.
• 1518. Story of Lorde Frederyke of Jennen. 4°. NK 3904.
• (1518). Barth. de Clereville, Copye of the letter, etc. 4°. NK 2677.
• *(c. 1518). Een nyeu seer schoon ende profitelijck plantboecxken.
• *(c. 1518). Virgilius, Van zijn leven ende doot.
• (c. 1518). Virgilius. Of the lyfe of Virgilius and of his deth. 4°. NK 4052.
• (c. 1518).Story of Mary of Nemmegen. 4°. NK 3905.
• (c. 1518-1519). Die bibele int Corte. 4°. NK 4424.
• *(. 1518-1520). Den groten herbarius.
• 1520 5th of May. Der dieren palleys. 2°. NK 1667.
• (z.j.? c. 1520?). *(Gedicht tot lof van het vroeg trouwen). 4°. NK 3059.
• c. 1521 The noble lyfe and natures of man. 2°. NK 1901.
• *(c. 1521). De pastoor van Kalenberg.
• c. 1521). (The parson of Kalenborowe). 4°. NK 3676.
• *(c. 1521-1522). Profetie sibille van Tiburtina.
• 1521 8th of Nov. Van Jason ende Hercules. 2°. NK 3164 I.
• 1521 1th of Dec. Die historie van den stercken Hercules. 2°. NK 3164 II.
• 1522 1th of April. Warachtighe pronosticatie ( … ) totten jare 1524. 4°. NK 4452.
• *(before 1525). H. Brunschwig, Dat hantwerck der cirurgien.
• .*(before 1527) H. Brunschwig, Die distellacien ende virtuyten der wateren.
• *(after 1525) Den rechten weg nae t’Gast-huys
• 1528 25th of June. Der .ix. quaesten. 4°. NK 1774.
• 1528 10th of July. (Colijn Caillieu), Tdal sonder wederkeeren. 4°. NK 1519.
• *(c. 1528-1530). Dat bedroch der vrouwen.
• *(c. 1528-1530). The deceyte of women.
• *(after 1528). Dat bedrog der mannen.
• (c. 1529?). Refreynen. langw. 4°. NK 1784.
• 1530 June. Van Brabant die excellente cronike. 2°. NK 654.
• 1530 June. a Van Brabant die excellente cronike. 2°. NK 655.
• 1530 June. b Van Brabant die excellente cronike. 2°. NK 656.
• 1530 June. (Cornelius Aurelius), Cronycke van Hollands, Zeeland, ende Vriesland Vervolg-
• 1530. 2°. NK 614.II.

• *(c. 1531). Van den .x. esels.
• (end of 1531). Der vrouwen natuere ende complexie. 4°. NK 2184.
• 1532 18th of Jan. Den groten herbarius. 2°. NK 3145.
• (c. 1532). Int paradijs van Venus. 4°. NK 1678

a for Michiel Hillen van Hoochstraten at Antwerp
b for Henrick Peetersen van Middelburch at Antwerp

*means: supposed but no existing copy

4.1 Het gebruik van houtsneden

Het fonds van Jan van Doesborch kenmerkt zich doordat veel drukken uitbundig zijn geïllustreerd. Dit kwantitatieve aspect is tot nog toe onvoldoende op waarde geschat, maar ook om kwalitatieve redenen is het gebruik van illustraties binnen zijn fonds aan revisie toe. Na een overzicht van de stand van zaken zal ik mij focussen op twee specifieke aspecten die het illustratiebeleid van Van Doesborch verder in perspectief plaatsen. Naast de waarde van het kwantitatieve aspect zal ik aan de hand van concrete voorbeelden laten zien dat Van Doesborch niet de onnadenkende illustrator is die Proctor in 1894 van hem heeft gemaakt.^[2] Bij nadere beschouwing blijkt Van Doesborch in de regel vrij weloverwogen te werk te gaan.

Stand van Zaken

Over de illustratie van drukken uit het fonds van Van Doesborch is in overkoepelende zin relatief weinig geschreven. Het beeld van Jan van Doesborch als uitgever/drukker is grotendeels getoonzet door Proctor in zijn monografie uit 1894. Zoals Hill-Zenk in haar proefschrift al vaststelt, is dat niet al te positieve beeld bij Engelse en Nederlandse boek- en literatuurhistorici lang blijven bestaan.^[3] Ook voor de illustratie van de drukken van Van Doesborch kan Proctor niet veel waardering opbrengen. Hoewel hij constateert dat Van Doesborchs drukken zich kenmerken door het grote aantal illustraties – hij geeft daar een uitstekend, maar in de omschrijvingen soms subjectief overzicht van – is dat geen reden om positief over het gebruik van de illustraties te oordelen.

In no sense can J. van Doesborgh be called a printer careful in the selection or use of his materials. He borrowed right and left, of his neighbours in Antwerp, of France, and probably of Germany: indeed it is in very few cases possible to say positively of any cuts used by him that they were made for the actual position they occupy. […] Our printer was quite content to illustrate a mention of a ship in the text with a cut of Jonah and the whale, or to use in the Dieren Palleys the same illustration, sometimes sideways or upside down for variety, for several different animals. In this point, however, it must be confessed that he differs little from his contemporaries.^[4]

Proctors oordeel was in feite gebaseerd op drie argumenten: hij leende links en rechts houtsneden; van bijna geen houtsnede kan worden gezegd dat hij voor de specifieke positie in de tekst is vervaardigd. Bijgevolg is de relatie tussen tekst en beeld in de regel oppervlakkig. Dat Van Doesborch daarbij, zoals hij zelf zegt, niet wezenlijk negatief afstak bij zijn tijdgenoten, heeft Proctor niet aan het denken gezet, terwijl het toch – zoals zal blijken – een cruciale constatering is. Delen gaf in zijn studie uit de jaren 1924-1935 blijk van meer objectiviteit, maar bovenal van een andere zienswijze. Hij probeert op stilistische gronden de individuele hand van de maker van de houtsneden te onderscheiden. Allereerst beschreef hij het werk van de houtsnijder die ook al voor Van Doesborchs voorganger Roland van den Dorpe werkte. Aan hem schreef hij ook een aantal houtsneden uit vroege drukken van Jan van Doesborch toe, zoals de Buevijn van Austoen – die deels speciaal voor deze druk lijken vervaardigd – en de Vijftien vreesselijke tekenen.^[5] Ten aanzien van een grote houtsnede die Delen alleen uit de Cronijcke van Brabant van 1530 kende, maar die ook al in de Buevijn van Austoen voorkomt, stelde hij enigszins zuinig dat de houtsnede ondanks zijn gebreken en naïviteit een van de meest pittoreske en suggestieve van zijn tijd is.^[6] Vanaf 1508 lijkt volgens Delen een nieuwe houtsnijder voor Jan van Doesborch te gaan werken, die hij de Maitre de Jan van Doesborch noemde. Volgens Delen kon Van Doesborch zelf achter deze naam schuil gaan en was hij ook voor andere drukkers werkzaam. Hij geeft vervolgens aan bij welke drukken van andere drukkers hij vermoedelijk betrokken was. Ten aanzien van Die Reyse van Lissebone schrijft hij dat de houtsneden uitermate levendig zijn, met name die van de koning die door zijn onderdanen gedragen wordt. Volgens Delen zijn alle details aan de natuur ontleend en vol van leven en beweging.^[7] Delen schreef ook de illustraties in de Loeflicken Sanck in 1515 verschenen bij Jan van Gheet aan de Meester van Jan van Doesborch toe. Naar aanleiding hiervan oordeelde hij dat deze houtsneden zonder meer het meest representatieve werk van deze vruchtbare en talentvolle meester zijn.^[8] In zijn slotconclusie oordeelde Delen evenwel vrij negatief over de kwaliteit van de houtsneden. Hij stelde dat er in verhouding tot de vijftiende eeuw meer aandacht is voor de commerciële kwantiteit dan voor de esthetische kwaliteit. Dat komt volgens Delen vooral doordat ze de houtsnijders veel en snel moeten produceren. De Meester van Jan van Doesborch noemde hij evenwel als een van de ‘personalités intéressantes’ van zijn tijd.^[9] Daarnaast maakte Delen terecht een onderscheid tussen gebruiksgrafiek en kunstgrafiek, d.w.z. houtsneden die bedoeld zijn om boeken mee te illustreren en houtsneden die vanwege hun artistieke kwaliteit los werden verkocht en veelal werden opgehangen. In beide categorieën komen we bij Delen de Meester van Jan van Doesborch tegen. Die onderverdeling van Delen is niet zo vreemd, want Van Doesborch werd in 1508 als ‘verlichtere’ ingeschreven in het Antwerpse St. Lucasgilde.^[10] Dat wijst erop dat hij goed met kleur kon omgaan en mogelijk uit de hoek van de illuminatie kwam of zich daar op toelegde. Een aanwijzing dat de Meester van Jan van Doesborch waarschijnlijk ook meer verfijnd en hoogwaardiger werk heeft gemaakt, zag Delen in de afbeelding op de achterkant van het planoblad De novo mondo, die hij aan hem toeschrijft. Delen was overigens ook niet heel erg positief is over de kwaliteit van deze kunsthoutsnede van de Meester van Jan van Doesborch: ‘On y reconnaît la manière habituelle de ce xylographe, les personnages à grosses têtes rondes, le style simple à tailles rudes et assez uniformes’.^[11] Volgens Delen laat de houtsnede de bekende scene van Virgilius in de mand zien, maar ik ga mee met de veronderstelling van Kronenberg, die vermoedde dat het een illustratie is bij het negende gebod. Kronenberg veronderstelde dat deze prent de ontsnapping van David voorstelt en deel uitmaakt van een serie prenten van de tien geboden die door Van Doesborch moet zijn gedrukt.^[12] Deze prent is duidelijk van een andere orde dan de vergelijkbare boekillustratie in Den oorspronck onser salicheyt. Een ander voorbeeld dat Van Doesborch inderdaad oog had voor de kansen die de prentenmarkt bood, vormen de bladen van de Origo humane redemptionis, die Van Doesborch rond 1518/19 op de markt bracht. Het gaat om een reeks van 24 bladen, waarvan er 22 al in dezelfde vorm voorkomen in zijn druk van Den oorspronck onser salicheyt uit 1517. De bladen vormen een reeks in de traditie van de Biblia Pauperum. Ze brengen het leven van Christus in beeld, aangevuld met twee bladen over resp. de zeven hoofd/doodzonden en de tien geboden. Vermoedelijk hebben de afbeeldingen vanaf de twintiger jaren van de zestiende eeuw tot in de negentiende eeuw in drie rijen van acht in een houten kast in de ziekenzaal van een Zuid-Duits klooster gehangen. Blijkbaar waren de illustraties dus groot en mooi genoeg om – waarschijnlijk net als de serie van de tien geboden – in een publieke ruimte te worden opgehangen. Daarmee vormen ze een van de schaars overgeleverde voorbeelden van gebruiksgrafiek, die in verhouding tot de kunstgrafiek een nog veel slechtere overleveringskans had. Met name de inkleuring leverde – zoals het Haagse exemplaar van Den oorspronck der salicheyt laat zien – mooie resultaten op. Bovendien waren ingekleurde houtsneden vermoedelijk drie keer zo duur als niet-ingekleurde.^[13] Naast de hierboven genoemde overzichtsstudies zijn er geen andere onderzoekers die zich ten aanzien van de illustratie hebben gefocust op het hele fonds van Van Doesborch. De meeste aandacht is uitgegaan naar het gebruik van houtsneden in individuele drukken, om drukken al dan niet aan Van Doesborch toe te schrijven of om de onderlinge verhouding tussen uitgevers en drukken te onderzoeken. Met name de verhouding tussen Jan van Doesborch en Willem Vorsterman en specifiek tussen Mary of Nemmegen en Mariken van Nieumeghen heeft de pennen in beweging gebracht. Vermeulen en ikzelf hebben met name de presentatie van teksten binnen het fonds van Jan van Doesborch onderzocht.^[14]

De waarde van kwantiteit

Kwantiteit is meestal niet een aspect dat tot een positieve beoordeling leidt. De context waarbinnen Van Doesborch functioneerde, kan echter verduidelijken waarom kwantiteit in het geval van Jan van Doesborch wel gewaardeerd kan worden. Daarvoor moeten we ons allereerst realiseren wat de positie en het belang van de houtsnede was. De waardering voor de houtsnede is in de Nederlanden lange tijd beperkt geweest. De oorzaak daarvan ligt waarschijnlijk in het feit dat de Lage Landen aan het einde van de middeleeuwen het Europese centrum van de productie van hoogwaardige verluchte handschriften vormen, al was daar soms ook al sprake van een zekere massaproductie. De houtsnede daarentegen kan worden gezien als een stap in de richting van echte massaproductie, Zoals tegenover de individuele schoonheid van het middeleeuwse verluchte handschrift, de relatieve massaproductie van het gedrukte boek staat, staat de individualiteit van de illuminator tegenover de massaproductie van de houtsnijder. Daarmee in lijn ligt het gegeven dat de houtsnede als beelddrager – misschien logischerwijs – vooral vanuit een kwalitatief, artistiek gezichtspunt is beoordeeld, waarbij bovendien het functionele verschil tussen kunst- en boekhoutsneden onvoldoende op waarde is geschat. Bovendien kan de veelal anonieme houtsnede in dat licht gezien worden als een voorloper van de artistiek wellicht hoogstaandere gravures en etsen van unieke meesters. Daarmee is men grotendeels voorbijgegaan aan de belangrijkste motor achter het succes van de houtsnede: de afbeelding – al dan niet met tekst – kon relatief eenvoudig vermenigvuldigd worden en kwam daardoor binnen het bereik van veel meer individuele bezitters komen. De houtsnede en later het blokboek zijn dus pogingen om te komen tot een snellere productie van identieke exemplaren van teksten en / of afbeeldingen. Dat was een arbeidsintensief proces dat veel vakmanschap vereiste.^[15] Op basis van een ontwerp werden zowel de afbeelding als vaak ook de tekst in spiegelbeeld in hout uitgesneden met alle risico’s van dien. Hout – meestal kersen- of perenhout – is immers een natuurproduct dat kan splijten, terwijl hout dat wordt weggegutst, definitief verdwenen is. Vervolgens werd de houtblok met een inkt op waterbasis bestreken, waarna de afbeelding op papier of perkament werd afgewreven. Met name de planodrukken met afbeeldingen van bijvoorbeeld heiligen – een voorbeeld van gebruiksgrafiek met een zelfstandige functie – bleven ook na de uitvinding van het drukken met losse letters bestaan, maar in de regel werd de houtblok vanaf 1455 geïncorporeerd in de vorm, terwijl er een aparte markt voor kunstgrafiek bleef bestaan. Voor de boekhoutblok betekende het echter dat de houtblok qua dikte aan moest sluiten bij het zetsel en in de regel dus relatief dun moest zijn. Dat vormde een wezenlijk probleem, want de drukpers veroorzaakte een veel grotere kracht op het houtblok in vergelijking met afwrijven een veel grotere kracht op het houtblok, waardoor de kans op slijtage en breuk toenam. Als gevolg daarvan was het aantal te afdrukken – zonder dat de kwaliteit afnam – beperkt. Het is dus begrijpelijk dat men steeds op zoek bleef naar betere – efficiëntere – alternatieven. Dat de plaats van de houtsnede langzamerhand werd overgenomen door de gravure en de ets heeft dus minder met de artistieke mogelijkheden als wel met de zoektocht naar een sneller en duurzamer procedé te maken. Van een etsplaat kunnen probleemloos duizend hoogwaardige afdrukken worden gemaakt, terwijl de vervaardiging minder tijd kost.^[16] Vanuit het oogpunt van de uitgever is het gebruik van houtsneden dus in allerlei opzichten een bedrijfseconomisch vraagstuk. De vervaardiging van houtsneden is arbeidsintensief en verhoogt de kosten zowel door de vervaardiging als in het gebruik. Houtsneden compliceren het productieproces en zorgen ervoor dat meer papier nodig is voor dezelfde tekst. Dat uitgevers eenzelfde houtblok vaker willen gebruiken, lijkt dus logisch. Het aantal houtblokken dat men permanent in zijn bezit heeft, is nu eenmaal niet oneindig uit te breiden. Vandaar dat het lenen of overnemen ervan heel aantrekkelijk kon zijn. Om een positievere kijk op het illustratiebeleid van Van Doesborch – en andere uitgevers – te krijgen, is dus n de eerste plaats een andere kijk op de waarde van kopieën nodig. Het voordeel van kopieën was weliswaar dat je geen ontwerp hoefde te maken, maar de productie kostte in principe evenveel tijd. Het maken van kopieën was slechts fractioneel minder arbeidsintensief dan het maken van een origineel en voor de koper maakte het gebruik van kopieën geen verschil. Hij had immers geen vergelijkingsmateriaal. De houtblokken – kopieën of niet – vertegenwoordigen in termen van vervaardiging en papiergebruik een grote investering en het feit dat drukken veelvuldig geïllustreerd worden, verdient in dat perspectief al waardering, want het geeft aan dat Van Doesborch de lucratieve meerwaarde van illustratie zag. Het feit dat Van Doesborch gedurende zijn loopbaan meer dan 3200 houtsneden in zijn drukken gebruikte – en bijgevolg dus vermoedelijk heel veel houtblokken al dan niet tijdelijk in zijn bezit had – is dus zeker veelzeggend.^[17] Om deze getallen in perspectief te plaatsen, hebben we jammer genoeg niet veel mogelijkheden, aangezien er geen overzicht bestaat van de in zestiende-eeuwse drukken gebruikte houtsneden. Een indicatie vormt het feit dat Kok voor de vijftiende eeuw in de Nederlanden komt tot iets meer dan 3800 verschillende houtsneden en ongeveer 12.000 als het hergebruik wordt meegenomen.^[18] Voor de zestiende eeuw kunnen we moeilijker schattingen maken. Nijhoff drukt in zijn Art typographique bijvoorbeeld veertig houtsneden van Jan van Doesborch af.^[19]

Bewust gebruik

De eerste en bij mijn weten de enige die het oordeel van Proctor vanuit een functioneel-communicatief perspectief diepgaand heeft genuanceerd, is Noel Hudson.^[20] In de inleiding van zijn facsimile van The noble lyfe uit 1954 laat hij zien dat de constatering van Proctor in ieder geval niet opgaat voor Der dieren palleys en The noble lyfe:

Analytical comparison of these works with Hortus Sanitatis shows that 98 per cent of the cuts have illustrating the fauna are in close resemblance, and of these the majority have been correctly placed for the positions they occupy. As exemplified below, the employment of one cut to illustrate two or more subjects was not infrequent in books of the period.^[21]

In reactie op de conclusie van Proctor dat Van Doesborch de praktijk van zijn tijdgenoten volgde en links en rechts houtblokken leende, wijst Hudson op het feit dat Van Doesborch in het geval van Der dieren palleys de zesde Latijnse editie van de Hortus Sanitatis van de hand van Reinhard Beck uit Straatsburg uit 1517, waarvan Van Doesborch alleen het gedeelte over de fauna overnam, de illustraties nauwgezet volgt. Zelfs de illustraties die Beck herhaalt, volgt Van Doesborch, waarbij er doorgaans een duidelijke relatie tussen tekst en beeld bestaat.^[22] Een aparte plaats binnen de afbeeldingen in Der Dieren Palleys nemen trouwens de, wat Vermeulen de ‘autoriteiten-bustes noemt – in. De kleine houtsneden begeleiden uitspraken van geleerden, waarbij hij stelt dat er meer geleerden dan houtblokken waren en dat dezelfde afbeelding naar verschillende geleerden kon verwijzen.^[23] Van Leerdam signaleert dat de ‘scholar woodcuts’ of ‘talking heads’ zoals zij ze noemt in de door haar onderzochte teksten – Den groten herbarius (Jan van Doesborch, Utrecht, 18 januari 1532) en de Chyromantia van Johannes Indagine (Utrecht, Jan Berntsz, 1536) echter lang niet altijd aan uitspraken zijn gekoppeld. Niet alleen verschaffen ze volgens haar autoriteit aan de tekst; de afbeeldingen sturen in samenhang met de tekst ook de leesstrategie van de lezer. Door hun gesticulerende houdingen gaan de ‘talking heads’ als het ware een dialoog aan met de lezer en ze stimuleren daarmee een actieve leeshouding, waarbij tekst en beeld samen de leesvolgorde bepalen.^[24]

Die vijftien vreesselijcke tekenen

Ook voor andere drukken blijkt de opvatting van Proctor niet op te gaan. In een van Doesborchs vroegste drukken Die vijftien vreesselijcke tekenen gebruikt de illustrator eenvoudige, maar toepasselijke houtsneden voor de visualisatie van de vijftien tekens die vooraf zullen gaan aan het laatste oordeel.^[25] De houtsneden zijn kopieën op basis van een Franstalige druk die teruggaat op L’art de bien mourir et de bien vivre van Antoine Vérard.^[26] Vérard, waarmee Van Doesborch met name in Engeland ten onrechte regelmatig wordt vergeleken omdat het allebei buitenlanders op de Engelse boekenmarkt waren, is echter een uitgever van letterlijk een andere klasse. Hij had relaties tot in de hoogste kringen. Zo behoorden Karel VIII van Frankrijk en Hendrik VII van Engeland tot zijn klantenkring. Hij kon het zich permitteren om relatief frequent delen van een oplage op perkament te drukken en hij maakte tijdens zijn leven gebruik van zo’n dertig drukkers die voor hem werkten. Ook de illustratie van zijn drukken door leden van de familie Le Rouge is van hoge kwaliteit en het is niet realistisch om ook in dit opzicht Vérard en Van Doesborch met elkaar te willen vergelijken.^[27] In Die vijftien vreesselijcke tekenen komt overigens nog een tweede reeks van vijftien tekens aan bod, die niet in de bron voorkomt. Verteld wordt dat Jezus tijdens het laatste oordeel de vijftien voorwerpen die horen bij zijn lijden aan de mensheid zal tonen. Dat gedeelte is in zijn bron niet geïllustreerd. Bij Van Doesborch worden de vijftien voorwerpen wél allemaal voorzien van een toepasselijke illustratie. Achtereenvolgens voeren de tekst en de illustraties ons langs de pilaar waaraan Jezus geketend was, de doornenkroon, de lans, de nagels in zijn handen en voeten tot en met de dertig zilverlingen waarvoor Judas, Jezus verraadde. De artistieke kwaliteit mag dan misschien niet hoog zijn, maar de relevantie is wel degelijk aanwezig. Tekst en beeld versterken elkaars communicatieve functie; de tekst wordt door de afbeeldingen beter gestructureerd en die kan daardoor een nog indringender beeld hebben gegeven van het lijden van Jezus.

Van Jason ende Hercules

Besamusca merkt ten aanzien van Van Jason ende Hercules en Die historie van den stercken Hercules op dat deze drukken ten opzichte van hun voorbeelden, respectievelijk de Historie van Jason en Die vergaderinghe etc, beide verschenen bij Jacob Bellaert in Haarlem de tekst bekort is, het aantal illustraties juist hoger is.[noot=28] Voor Van Jason ende Hercules betreft het 35 om 21 illustraties en voor de Historie van den stercken Hercules betreft het 27 om 23 illustraties. De nagevolgde illustraties hebben een iets kleiner formaat van 78 x 87 om 98 x 128 millimeter. Het zijn echter geen kopieën. Volgens Besamusca volgde de illustrator van Van Doesborch de voorbeelden getrouw, soms tot in de geringste details, maar daarnaast snoeide hij in het aanbod van beeldelementen en veroorloofde hij zich grotere en kleinere afwijkingen in de compositie. Vanwege de kleinere blokken zijn de afbeeldingen van de illustrator van Van Doesborch volgens Besamusca voller dan de illustraties van de Meester van Bellaert.  Bovendien concludeert hij dat in veel gevallen strijdtonelen onder de aandacht van de lezers worden gebracht. Van Jason ende Hercules onderscheidt zich op dit punt niet van de Historie van Jason. Daar staat echter tegenover dat de overgrote meerderheid van de afbeeldingen in Van Jason ende Hercules andere vormen van sociale interactie illustreren (21 van de 35). Juist in dit opzicht toont Van Doesborch volgens Besamusca zijn eigenheid. Voor de Historie van  den stercken Hercules zijn de verschillen minder significant, omdat de verscheidenheid aan illustraties volgens Besamusca al in de druk van Bellaert aanwezig was.

Den Oorspronck onser Salicheyt

Recentelijk is gebleken dat Les figures du vieil testament et du nouvel  de belangrijkste bron vormt voor Den Oorspronck onser Salicheyt, gedrukt door Van Doesborch in 1517. De structuur van de druk wordt bepaald door de 44 hoofdstukken, die ieder vooraf worden gegaan door een pagina die geïnspireerd is op de Biblia pauperum. De pagina’s vormen een combinatie van beeld en tekst. De basisindeling van het werk én de twee belangrijkste afbeeldingen op de 44 pagina’s, die de prefiguraties laten zien van de gebeurtenissen in het leven van Jezus, blijken getrouw gekopieerd naar het voorbeeld, terwijl kopieën van de houtsneden aan de bovenkant van Les figures du vieil testament et du nouvel  elders in de tekst én elders in het fonds voorkomen. Ook hier is dus zeker geen sprake van het her en der bijeen rapen van houtblokken.^[29]

Aanpassing van houtsneden

Daar waar we in het geval van teksten als Der dieren palleys / The noble lyfe, Die vijfthien vreesselijcke tekenen, Van Jason ende Hercules, Die historie van den stercken Hercules en Den Oorspronck onser salicheyt kunnen vaststellen dat Van Doesborch door middel van kopieën zijn bronnen getrouw volgt en waar nodig adequaat afwijkt en aanvult, zien we bij andere teksten een andere vorm van het bewust gebruik van houtsneden. Het eerste voorbeeld hiervan komt uit Die distructie van Troyen. De afbeelding op C4recto komt niet voor in Die destrucyen van Troyen, de druk van Van den Dorpe die de basis vormt voor deze druk.^[30] De reden voor het invoegen van een houtsnede ligt vermoedelijk in het feit dat het C-katern door Van den Dorpe in zijn druk naar de zin van Van Doesborch te ruim is opgezet. Op C5recto is meer dan een halve kolom blanco. De primaire functie van de houtsnede is dus esthetisch en economisch, omdat een vollere pagina beter drukwerk oplevert. De houtsnede laat de intocht van een gezelschap te paard zien. De vorst wordt voorafgegaan door trompetters en omringd door soldaten. Naast hem is een jongeman met een muts met een veer te zien die naar een vrouw in een woontoren kijkt. Rechts bovenin zien we twee pijlen, waarvan de een op de vrouw en de ander op de jongeman gericht is. Het lijkt duidelijk dat we hier te maken hebben met een geval van liefde op het eerste gezicht. De houtsnede is in principe in de Distructie goed op zijn plaats, want het zesde hoofdstuk geeft een beschrijving van alle koningen die de Trojanen komen helpen in hun oorlog tegen de Grieken. Het liefdesaspect speelt in dit hoofdstuk echter geen rol. We hebben hier waarschijnlijk te maken met een houtsnede die secundair is gebruikt en niet speciaal voor Die distructie van Troyen is vervaardigd, want dan had Van den Dorpe hem al wel in zijn druk gebruikt. Van Doesborch zag blijkbaar wel de globale gebruikswaarde in en vond – om in termen van Proctor te spreken – dat de houtsnede heel goed een intocht kon illustreren. Het geval wil echter dat dezelfde houtsnede nóg zeker twee keer door Van Doesborch is gebruikt. In die situaties zien we iets wat in Die distructie van Troyen is nagelaten. In Virgilius the sorcerer uit circa 1518 illustreert de houtsnede het hoofdstuk ‘How Romulus came into the fair town of Reims that he destroyed. And how he slew his brother Remus, who was lord of Reims’. Ook hier gaat het dus om een soort intocht. Nu zijn echter de pijlen uit het houtblok – weliswaar tamelijk onhandig – verwijderd. Dit is ook het geval in Die alder excellenste Cronyke van Brabant van Van Doesborch uit 1518. Het kapittelopschrift dat aan de afbeelding vooraf gaat, luidt ‘Hoe die derde suster van onsen prince te huwelijck ghecreech den iongen coninc van Hongherien Ende hoe triumphelijc die ionghe coninck met zijnder coninghinnen ontfanghen werdt in dye stadt van Vienne, etc.’(k4r) En ook nu gaat het dus weer om een intocht.^[31] Deze – weliswaar beperkte – ingreep laat toch zeker enige reflectie zien op de context waarbinnen de illustratie wordt gebruikt. Dat maakt de houtsnede niet mooier, maar in beide cases heeft de zetter – of misschien de Meester van Jan van Doesborch zelf – bedacht dat de twee pijlen hier niet op hun plaats waren. Het houtblok is dus bewust aangepast om de afbeelding meer in lijn te brengen met de inhoud van de tekst. Van onnadenkendheid is in ieder geval geen sprake.

Die distructie van Troyen en de Buevijn van Austoen

Ging het hierboven om een nogal eenvoudige aanpassing van de houtblok aan de context;  een wat verdergaande aanpassing treffen we aan in dezelfde druk, Die distructie van Troyen, én in de Buevijn van Austoen. Kok signaleert het belangwekkende gegeven dat een aantal houtsneden in de Cronyke van Brabant van Roland van den Dorpe in een verschillende staat voorkomen.^[32] Dat blijkt ook te gelden voor houtsneden in de Destrucyen-druk van Van den Dorpe en de Buevijn-druk en Distructie-druk van Van Doesborch. De illustratie uit de Distructie is oorspronkelijk afkomstig uit de Cronyke van Brabant van Roland van den Dorpe uit 1498 en wordt door Kok beschreven als ‘Two groups of mounted soldiers (foreground) and two groups foot soldiers (background) in combat’.^[33] We zien dat de houtsnede uit de Cronyke (eerste staat) aangepast wordt door Van den Dorpe in zijn Destrucyen (tweede staat) en op zijn beurt door Van Doesborch in zijn Buevijn (derde staat), maar dat de houtsnede in de Distructie weer gelijk is aan die in de Cronyke. Tijdens het drukproces is een deel van de houtsnede blijkbaar met een doek afgedekt, zodat de grote vlag rechtsboven in de Destrucyen en in de Buevijn de grote vlag en de kleine vlag daarnaast niet zichtbaar waren op de houtsnede.

Voor de dertiende illustratie uit de  Cronycke ‘Two groups of mounted soldiers in combat near rocks; the group on the left fleeing to the left’ is de situatie eenvoudiger. Deze houtsnede komt niet voor in de Destrucyen-editie van Van den Dorpe en zowel in Van Doesborchs Buevijn en Distructie nemen de illustratie in de tweede staat over, waarbij twee banieren onzichtbaar zijn gemaakt. De eerste vlag – rechtsboven – toonde Christus aan het kruis; de tweede vlag rechtsonder van het midden liet een heidense strijder zien.

Voor de zestiende houtsnede uit de Cronyke ‘Two groups of mounted soldiers (foreground) and two groups foot soldiers fighting’ is de situatie weer complexer. De houtsnede komt in drie verschillende staten voor in de Cronyke. In de tweede staat zijn de kleine vlaggen linksboven verwijderd; in de derde staat is de grote vlag vervangen door een andere, terwijl de twee kleine vlaggen weer terug zijn. In de Destrucyen is zowel de grote vlag links- als de vlag rechtsboven verwijderd en we hebben hier dus te maken met een vierde staat. In de Buevijn is de vlag rechtsboven weer zichtbaar, evenals in de Distructie, waardoor we hier te maken hebben met een vijfde staat. De vraag die natuurlijk naar boven komt is waarom deze ingreep nodig was en tegelijkertijd waarom dat dan niet consequent gebeurde. Vooral de vlag met de lelies lijkt een probleem te zijn geweest, mogelijk omdat die direct herinnerde aan het Franse Rijk. Iets dergelijks signaleert Van de Waal met betrekking tot de zogenaamde Divisiekroniek van 1517.^[33] Binnen de context van dit betoog kunnen we echter concluderen dat de houtsneden bewust gecreëerde verschillen vertonen en dat bijgevolg Van Doesborch ook hier niet zonder overleg te werk ging.

Conclusie

Het bovenstaande overziend kunnen we concluderen dat het helemaal niet zo is dat Van Doesborch links en rechts houtblokken leende en er nauwelijks een houtsnede speciaal voor de tekst is gemaakt. In principe maakte hij in de eerste plaats gebruik van de voorraad houtblokken die hij van de weduwe van Roland van den Dorpe had geërfd.^[34] Daarnaast was hij als ‘verlichtere’ in staat houtsneden te maken, te kopiëren en in te kleuren. Dat deed hij als het even kon en als er dus voorbeelden beschikbaar waren. Bij de Vijfthien Tekenen, Der dieren palleys, Van Jason ende Hercules, Die historie van den stercken Hercules, Den oorspronck onser salicheyt en Van Jason ende Hercules deed hij dat in feite heel nauwkeurig. In die gevallen hoefde hij nauwelijks tijd te besteden aan het ontwerp. Veel drukken van de teksten die als bron voor Van Doesborch dienden, waren echter niet of niet zo uitbundig geïllustreerd en in dat geval gebruikte hij zijn voorraad en als het echt niet anders kon, maakte hij gebruik van houtsneden die al in zijn bezit waren en ook kwam er wel eens een ‘origineel’. In bedrijfsmatig opzicht was dat laatste arbeidsintensief, kostbaar en dus minder efficiënt. Tegelijkertijd heeft Van Doesborch echter in tegenstelling tot veel van zijn concurrenten oog voor de meerwaarde van houtsnede-afbeeldingen voor de tekst. Hij had oog voor de structurerende werking van houtsneden die vaak in relatie met de kapitteltitels staan en die bepaalde elementen uit de tekst accentueren. Besamusca merkt ten aanzien van Van Jason ende Hercules en van Die historie van den stercken Hercules op dat door het gebruik van de houtsneden op die cruciale plaatsen wordt aan de koper of lezer al bij het doorbladeren van de tekst visueel een communicatieve boodschap overgebracht die iets zegt over het genre en die de tekstuele verhaallijn aankondigt en versterkt. Die boodschap ondersteunde datgene wat de koper/lezer of luisteraar op de titelpagina al had kunnen zien en lezen.^[35]

4.2 Proctor revisited: woodcuts to c. 1510

In 1894 Proctor gave in his book on Jan van Doesborch an overview of the woodcuts used by him in 29 editions. This is a very valuable part of the book. After more than 120 years naturally an update is necessary. I have chosen for a description following the method of Proctor and Kok in combination with a digital presentation of all the woodcuts. As a starting point I use the list published in Quaerendo in 2017, 299-306 holding 59 entries. Since then two unknown editions of Van Doesborch have come to light (15B and 22B) and one must be deleted from the list: number 38. I have maintained the remarks on the woodcuts Proctor made. The following abbreviations are used in Part 3 for books therein cited, measurements given are all in millimetres. For practical reasons I have divided the overview in four parts: 1. beginning untill 1510 (1-14) 2. 1511 untill 1519 (15-31) 3. untill 1528 (32-45) and 4. untill 1533 (46-59). Facsimiles of all the English texts can be consulted through EEBO: Early English Texts Online if you are a member of a university library.

1. Johannes Paltz, De conceptione vel electione eternali beata virginis cum appendice Nic. De Aqualonga. JP
2. Die Historie van Buevijne van Austoen. BA
3. Legenda sanctissimae virginis et martyris Dympne, etc. LD
4. Vijfthien vreesselijke tekenen die voerghaen sullen dat strange oordeel Jhesu Chrysti. VT
5. Pr 1. FT. The Fifteen Tokens.
6. Pr 2. PJ. Van Pape Jans landendes.
7. Joh. Holt, Lac puerorum. JH
8. Pr 3. NW. Van der Nieuwer Werelt.
9. Pr 4. RL. Die Reyse van Lissebone
10.  (John Stanbridge), Longer Accidence. LA
11. (John Stanbridge?), Os, facies, mentum (vocabularium latino-brittanicum). OFM
12. Dat regiment der ghesontheyt. RG
13. Die distructie van Troyen die laetste. DT
14. Gest of Robyn Hode. RH
15. Cronike van Brabant 1512 CB 1512
    15B Plakkaat herbouw kerk Geldrop
16. Laet de Borchloen, The pronostication of the yere 1516. LB
17. (John Stanbridge, Shorter Accidence. SA
18. (Aeneas Sylvius, History of Eurealus and Lucretia) EL
19. Van den ghedinghe tusschen een coopman ende eenen jode. GCJ
20. (Historie van den ridder metten swaen) HRS
21. Tghevecht van minnen. GM
22. Pr 12. O. Den Oorspronck.
    22B Origo humane redemptionis
23. Causes that be proponed and traited in a consultacyon of a journey to be made agaynst the Turkes) C
24. (Historie van Floris ende Blanchflour) FB
25. (Thuys der fortunen ende dat huys der doot). HF
26. Cronike van Brabant 1518. CB 1518
27. Pr 17. FJ. Frederick of Jennen. FJ
28. Pr 14. L. Letter of B. de Clereville.
29. Pr 16. V. Virgilius.
30. Pr 18. MN. Mary of Nemmegen.
31. Die bibele int corte. BiC
32. Pr 19. H. Howleglas.
33. Pr 21. DP. Der Dieren Palleys.
34. A book on the pestilence. BP
35. De novo mondo. NM
36. (Gedicht tot lof van het vroeg trouwen). LT
37. Pr 22. NL. Of the New Lands.
38. Deleted
39. Pr 23. WS. The Wonderful Shape (= The noble lyfe)
40. Valuacyon of gold and silver of 1499. V
41. Pr 26. PK. The Parson of Kalenborowe.
42. Van Jason ende van Hercules. JH
43. (Profetie Tiburtijnse Sibille). TS
44. Pronosticatie ende prophecien duerende totten jare 1524. PP
45. (Den rechten weg naar het Gasthuis). WG
46. Der negeen quasten. NQ
47. Amé de Montgesoie, Tdal sonder wederkeeren. MD
48. Refreynen. R
49. Pr 29. BC. The Brabant Chronicle of 1530. JvD
50. Brabant. Tafele.
51. Pr 29. BC. The Brabant Chronicle of 1530. MHvH
52. Pr. 29. BC.The Brabant Chronicle of 1530. HPvM
53. (Cornelius Aurelius), Cronycke van Hollandt. Part I and II. CH
54. Historie van Coninck Karel ende Elegast. KE
55. Dialoges of creatures moralysed.  DCM
56. Van Jason ende Hercules. JH 1530
57. Der vrouwen natuere ende complexie. VNC
58. Den groten herbarius. GH
59. Int paradijs van Venus. PV

1 Johannes Paltz, De conceptione vel electione eternali beata virginis cum appendice Nic. De Aqualonga. (Jan van Doesborch, Antwerpen. after 1501). 8^o. KB Brussels LP 288 A.

1. a1r Virgin Mary with child on crescent moon 42 x 37.
2. b6r Mary accompanied by two kings 42 x 37.
3. b8r Portrait of the praying man with banderolle saying: maria contra hostes tuos da virtutem imichi (Da mihi virtutem contra hostes tuos / Give me strength against thine enemies) (of the ave regina caelorum) 90 x 61.

2. Die Historie van Buevijne van Austoen uut Engelandt gheboren, vol wonderlijke aventueren, vol strijen, vol amoruesheyt ende vol van verraderijen Historie van Buevijne van Austoen uut Engelandt gheboren. Antwerpen, Jan van Desborh [Doesborch], 1504. 2°.  SUB Hamburg 3 Inc. App. A/80  http://resolver.sub.uni-hamburg.de/goobi/PPN782153259

1. A1r multiple representation: murder of father of Buevijn  [135, def.] x 100.
2. A2r Maria with child on crescent moon 91 x 53.
3. A2v = BA 2
4. A4r = BA 1  146 x 100.
5. A6ra two compartments: left: tower with drawbridge 123 x 55.
6. A6rb right: baby in water, two women watch from the merlon; man watches from the river bank  123 x 86.
7. B2ra two compartments: left: multiple representation: four people near or in boat; background seven people near or in boat 123 x 88.
8. B2rb right: =  BA 5.
9. B6r = Kok 306.49 Capture of a city. Knights setting fire to the buildings and bombarding a tower with a canon 104 x 129.
10. C1r =  Kok 306.43 Two groups of mounted soldiers with lying horse (foreground) and two groups of foot soldiers (background) in combat 108 x 129.
11. C3r man gives flower to woman 97 x 88.
12. C5v = Kok 306.36 Charles Martel being offered the crown 111 x 131.
13. D1ra  multiple representation: left: soldiers get prisoner out of prison (foreground); soldiers riddle tied man  with arrows 121 x 87.
14. D1rb right: = BA 5.
15. E3ra Horseman riding towards a woman attacked by lion (foreground); knight kills lion (background) 119 x 86.
16. E3rb Man on mountain throwing stones 120 x 56.
17. E6r = Kok 306.46 Siege of a city: an army entering the city gate, soldiers scaling the walls; the city surrounded by an army camp 108 x 131.
18. F2r = Kok 306.44 (second state) Two groups of mounted soldiers in combat near rocks; the group on the left fleeing to the left. The flag with the cross end a pagan flag have been removed 105 x 130.
19. F4va: left =  BA 5.
20. F4vb right: man in barrel; executioner beheads man by sword; two men watch 121 x 87.
21. G2v = Kok 306.50 (different state) Two groups of mounted soldiers (foreground) and two groups foot soldiers fighting. Left upper square removed 109 x 130.
22. H1va two men on horses having tournament. (foreground) Left a giant with an axe. Three people watching from a stage. To the right a group of soldiers coming (background) 122 x 88.
23. H1vb = BA 16.
24. H4ra = BA 16.
25. H4rb woman in carridge with horse (foreground); herald makes a proclamation; horse treads on man (background)  123 x 88.
26. I3r = Kok 306.40 (different /second state) Two groups of mounted soldiers (foreground) and two groups of foot soldiers (background) in combat 108 x 132.
27. I5v = Kok 306.37 The coronation of Pepin the Short by St. Boniface 108 x 132.
28. I6r = Kok 306.32 two compartments: left: Soldiers storming a castle  108 x 129.
29. I6r  Kok 306.32 right
30. K2ra two people in front of a tabe; king and queen behind the table turn over the table; people watching on the background 129 x 96.
31. K2rb = BA 16.
32. K3v-K4r entering of an army (foreground); violence of war (background) 164 x 242.
33. K5v = Kok 306.43 = BA 10. 108 x 128.
34. K6va = siege of a castle. 120 x 88.
35. K5vb = BA 16.
36. L2r = Kok 306.34 Karloman talking to his courtiers 108 x 131.
37. L3r = Kok 306.43 = BA 10. 108 x 129.
38. M2v = Kok 306.38 Charlemagne, enthroned. Giving audience: two men, including a bishop 110 x 131.
39. M3r =  Kok 306.37  = BA 27. 109 x 132.
40. M4ra = BA 16.
41. M4rb Dying man in bed with priest; audience praying and mourning 121 x 86.

3 Legenda sanctissimae virginis et martyris Dympne, etc. (Antwerpen), Jan van Doesborch, c. 1504. 4°.  KB The Hague  151 D 30

1. St. Dympna of Gheel, holding a book, standing on a devil holding him by a leash. 91 x 68 = Kok 306.10
2. Device 1 130 x 85 = Kok  307.1
3. = 1

4 Vijfthien vreesselijke tekenen die voerghaen sullen dat strange oordeel Jhesu Chrysti. (Jan van Doesborch, Antwerpen, c. 1505). 4°.  Haarlem, Noord Hollands Archief 56 D 5 : 4

http://janvandoesborch.com/book/translitteratie-vijfthien-vreesselijcke-bitter-tekenen-2

1. a1r Earthquake: in front, a woman falling; at back, animals. 65 x 75.
2. a1v Skeletons lying. [A.] 77 x 65
3. a4r The sea, with fishes, rising in a cone. [A.] 66 x 75.
4. a5r The sea sinks into the earth. [A.] 66 x 74.
5. a6r Merman and mermaid raising their arms. [A.] 63 x 73. 5.
6. a6v The sea burning with fire. [A.] 52 X 58.
7. a6v Trees sweating blood: birds, one with a worm. [A.] 65 x 74.
8. b1v Buildings falling to pieces. [A.] 66 x 73.
9. b2r Rocks clashing together. [A.] 65 x 76.
10. b2v = 1. Earthquake: in front, a woman falling; at back, animals. [A.] 65 x 75.
11. b3r Rocks [14] floating in the sea. [A.] 65 x 74.
12. b3v Men and women mad. [A.] 63 x 75.
13. b4r = VT 2
14. b4v Stars railing; below, animals howling. [A.] 65 x 75.
15. b5v All men and women fall dead. 65×75. =
16. b6r Burning sea and burning air. 64 x 74.
17. c1r Men and women arise from graves on land and in sea. [A.] 66 x 73.
18. c2r The last judgment, with instruments of Passion. [A.] (66×88) 89 x 67.
19. c2v Shield with instruments of Passion surrounded by two angels. 76 x 101
20. c3r Crucifix, T shape. [B.] 49 x 49.  = NK 1062.
21. c3r Instruments of passion; a heart in centre. [B.] 22 x 54. = NK 1062.
22. c3v Pillar and scourge. [B.] 37 x 14.= Pr 1 FT 20.
23. c3v  Crown of thorns. [B.] 18 x 16. = Pr 1 FT 21
24. c3v Heart pierced by a spear. [B.] 36 x 13. = Pr 1 FT 22.
25. c4r Two pierced hands. [B.] 36 x 18. = Pr 1 FT 23.
26. c4r  Two pierced feet. [B.] 19 x 13 of 31?. = Pr 1 FT 24.
27. c4r A cross. [C.] 58 x 40.
28. c6r Birch rod and scourge. [B.] 30 x 17. = Pr 1 FT 26.
29. c6r  Seamless robe. [B.] 36 x 25. = Pr 1 FT 27.
30. c6v Head with eyes bound, and halo. [B.] 31×21. = Pr 1 FT 28.
31. c6v Rope tied in a coil. [B.] 35 x 11. = Pr 1 FT 29.
32. c6v Stick with a spounge. 35 x 13.
33. c6v  Head spitting (placed sideways). [B.] 19 x 19. = Pr 1 FT 30.
34. d1r  Hand pulling hair or beard. [B.] 18 x 16. = Pr 1 FT 31.
35. d1r Three dice. [B.] 16 x 19. = Pr 1 FT 32.
36. d1r  Money coming out of a bag. [B.] (19x 15) 17 x 16. = Pr 1 FT 33.
37. d4v A man with his hands bound is dropt down a well by two men: king behind. [Oorspronck set A : C.] (68 x 67) 70 x 70. = Pr 1 FT 16.

5 The fifteen tokens. Antwerpen, Jan van Doesborch, (c. 1505?). 4°.

The woodcuts in this book fall into two main divisions. The first (A), illustrating the tokens, seem to be imitations of those used by A. Verard’s printer in the English edition of the Ars moriendi of 1503. The second (B), mostly very small, illustrate the Passion. The origin of these is not known to me. There are in addition one or two cuts (C) not belonging to either of the above sets, and a large initial, for which see § 3. The cut on fo. I b is by the same hand as the figures of female saints in the Brabant Chronicle. The broken state of the enclosing lines of the ” A ” cuts suggests their having been used before. A few of them have double lines, like the Oorspronck set A. The following list is incomplete, as neither of the known copies contains Leaf 23.

1. a1r Men and women mad. [A.] 64 x 75. VT 12
2. a1v A doctor writing at his desk. [C.] 125 x 83 = Kok 309
3. a4r The sea, with fishes, rising in a cone. [A.] 66 x 75. VT 3
4. a5r The sea sinks into the earth. [A.] 66 x 74. VT 4
5. a5v Merman and mermaid raising their arms. [A.] 63 x 73. VT 5
6. a6v The sea burning with fire. [A.] 52 x 58. VT 6
7. b1r Trees sweating blood: birds, one with a worm. [A.] 65 x 74. VT 7
8. b1v Buildings falling to pieces. [A.] 66 x 73. VT 8
9. b2v Rocks clashing together. [A.] 65 x 76. VT 9
10. b3r Earthquake: in front, a woman falling; at back, animals. [A.] 65 x 75. VT 10
11. b3v Rocks [14] floating in the sea. [A.] 65 x 74. VT 11
    b 4 r. = No. 1, more broken. VT 12
12. b4v Skeletons lying. [A.] 64 x 76. VT 2
13. b5r Stars railing; below, animals howling. [A.] 65 x 75. VT 14
14. b6v All men and women fall dead. [Cut much injured. A.] 65 x 75. VT 15
15. c1v Men and women arise from graves on land and in sea. [A.] 66 x 73. VT 17
16. c2v A man with his hands bound is dropt down a well by two men: king behind. [Oorspronck set A : C.] 70 x 70. VT 37
17. c6r The last judgment, with instruments of Passion. [A.] 89 x 67. VT 18
18. c6v Crucifix, T shape. [B.] 47 x 48. VT 20
19. c6v Instruments of Passion ; a heart in centre. [B.] 22 x 54. VT 21
20. d1r Pillar and scourge. [B.] 37 x 14. VT 22
21. d1v Crown of thorns. [B.] 18 x 16. VT 23
22. d1v Heart pierced by a spear. [B.] 36 x 13. VT 24
23. d2r Two pierced hands. [B.] 36 x 18. VT 25
24. d2r Two pierced feet. [B.] 19 x 13. VT 26
25. d2r Angel holding a cross. [C.] 58 x 40. VT 27
26. d2r Birch rod and scourge. [B.] 30 x 17. VT 28
27. d2v Seamless robe. [B.] 36 x 25. VT 29
28. d2v Head with eyes bound, and halo. [B.] 31 x 21. VT 30
29. d3r Rope tied in a coil. [B.] 35 x 11. VT 31
30. d3v Head spitting (placed sideways). [B.] 19 x 19. VT 33
31. d3v Hand pulling hair or beard. [B.] 18 x 16. VT 34
32. d3v Three dice. [B.] 16 x 19. VT 35
33. d3v Money coming out of a bag. [B.] 17 x 16. VT 36
34. d4v Virgin and Child. [C.] 42 x 35.
35. d4v Small kneeling figure. [A side piece. C.] 42 x 22.
36. e2r Christ before Caiaphas. [Worn : C.] 43 x 55.
37. e2v Christ scourged by two men. [C.] 43 x 55.
38. 40. e2v Christ seated in robe and crown. Two men with a stick twist the crown. [Double lines: C] 55 x 61.
39. e3r Procession : Christ bearing the cross. [C.] 44 x 73.
40. e3v Crucifixion. [Double lines : C.] 99 x 70.
41. e4v Device No. 1

6 Van de wonderlicheden ende costelicheden van Pape Jans landen. Antwerpen, Jan van Doesborch, [1506]. 4°. BLL C 32 h 6; tettps://repository.ubn.ru.nl/bitstream/handle/2066/145834/mmubn000001_185436358.pdf page 322-328; facsimile A. Kroon Amsterdam 1873.

Nearly all the cuts used here reappear in the New Lands in an inferior condition. All except No. 10, and perhaps No. 7, are by the same hand.

1. A1r Man with calfs head carrying a large fish on his back. 62 x 27.
2. A1r Elephant with howdah. 63 x 28.
3. A1r Griffin flying with a man in his claws. 63 x 28.
4. A1r Three boys and three ostriches. [A break in the top line not found in NL.] 64 x 64.
   = No. 2.
5. A2v Naked savage with one eye carrying club. 62 x 27.
6. A3 a. Similar savage with horse’s hoofs. 61 x 28. A3v = No. 4.
7.  A4v Circular cut of Sagittarius with a double line. diam. 37.
8. A5r Phoenix on the fire. 63 x 28.
   A5v = No. 3.
   B1r = No. 1.
9. B1v A tree dropping blood into a tub : guarded by a dragon. 62 x 31.
10. B3r Two triangular cuts in juxtaposition. Angel holding a scroll. 60 x 70. Man wearing turban in bed. 76 x 72.
11. B4v = FT. 37. [The top line in FT. shews a break only slightly, butundoubtedly, indicated here. The apparent difference may perhaps be accounted for by the much blacker printing of the cut here. The R. band of the Virgin has a break not in FT.]
12. B4v Device No. 2.

7  Joh. Holt, Lac puerorum. S.l.n.d. (Antwerpen, Jan van Doesborch, c.1507). 4°.

1. = FT 37 / PJL 17 virgin and child surrounded by rosary

8 (Americus Vespuccius), Van der nieuwer werelt. Antwerpen, Jan van Doesborch, (c. 1507?). 4°. Facsimile: https://www.wdl.org/en/item/2829/#institution=john-carter-brown-library

The measurements given for Nos. 3 and 4 depend for their correctness on the correspondence of the size in the facsimile with that of the original. No. 2 belongs to the Oorspronck set B, and is of much better workmanship than the others. No. 1 reappears in the Reyse van Lissebone and in the New Lands.

1. A1r Double cut; the two compartments are at right angles a. A naked man and woman 76 x 80 b Two men, one bearded, and a woman, Clothed 79 x 80.
2. A1v Jonah thrown to the whale; arch. 93 x 53 : in O. 97 x 53.
3. A3r Four naked women, one with a bow. 80 x 81.
4. A4v Three savages fighting other three with bows ; double lines. (91 x 76.)
5. B2r Canopus : six stars and 16 S-shaped figures. No edges.
   B2v = No. 1.
6. B3r Canopus : three stars and 16 S-shaped figures. No edges.
   B4v = No. 3. Motto of Device 3

9 (Balthasar Springer), Die Reyse van Lissebone. 4°. Antwerpen, Jan van Doesborch, Dec. 1508. Facsimile: https://archive.org/details/JohnCarterBrownLibrary?and{53c35434ff5124bb129040f83d818d200b7e7fd417c17e5948bcd1d1891d87f7}5B{53c35434ff5124bb129040f83d818d200b7e7fd417c17e5948bcd1d1891d87f7}5D=springer&sin=

All these cuts reappear in the New Lands. They seem to be by the same cutter as Nos. 2-4 in the Van der Nieuwer Werelt.

1. a1r Naked family: GENNEA. 68 x 71.
   a1v = No. 1.
2. a2r Man, woman and child seated : IN . ALLAGO. 67 x 70.
3. a2v Man and woman ; a child between them. ra. ARABIA. 68 x 80.
4. a3r Similar group : child dances. MAIOR : INDIA. 67 x 75. [N mirrored]
5. a3v A tree. 66 x 73.
6. a4r Two savages fighting ; one has bow, the other shield and sword. 63 x 83.
7. a4v Native chief borne in state on a stretcher. A large cut without edgelines; placed sideways. 105 x 145.
8. C4r = NW. 1.
9. C4v Device 3 A.

10 (John Stanbridge), Longer Accidence. (Antwerpen), Jan van Doesborch, (c. 1509?). 4°.

1. Last page. Device No. 3 A.

11 (John Stanbridge?), Os, facies, mentum (vocabularium latino-brittanicum). Antwerpen, Jan van Doesborch, (c. 1510). 4°.

1. A1r = FT. 2.

12 Dat regiment der ghesontheyt. Antwerpen, Jan van Doesborch, (c. 1510). 4°. NK 4397; (= NK 01033). 4º  http://janvandoesborch.com/book/you-havent-see…ditie-van-1515  

1. A1r man and woman in tub 68 x 67
2. A2r man pays money to another behind a desk 57 x 45
3. A2v room with an ill man  in bed 57 x 46
4. A3v people around a table 45 x 41
5. A5r sign of the zodiac fishes 37 x 37
6. A5v man with jug sitting at a table  68 x 38 = Fragment of NK 3612, a1v; Kok 311.4
7. B2r = 1
8. B3r playing children 42 x 58
9. B3v Doctor lets blood woman 58 x 36
10. B4r sign of the zodiac Aries 37 x 38
11. B4v sign of the zodiac Taurus  37 x 38
12. B4v sign of the zodiac Gemini  37 x 38
13. C1r sign of the zodiac Cancer 37 x 38
14. C1r sign of the zodiac Leo 37 x 38
15. C1v sign of the zodiac Virgin 37 x 37
16. C1v sign of the zodiac Libra 37 x 38
17. C2r sign of the zodiac Scorpio 37 x 38
18. C2r sign of the zodiac Sagittarius 37 x 37
19. C2v sign of the zodiac Capricorn 37 x 38
20. C2v sign of the zodiac Aquarius 37 x 38
21. C3r sterrenbeeld Pisces 37 x 37
22. C3r blowing wind 38 x 38
23. C3r shining sun  34 x 42
24. C6r = afb. B3r
25. C6v Device Jan van Doesborch 3 A

13 Die distructie van Troyen die laetste. n.p.n.d. Antwerpen, Jan van Doesborch, (c. 1510- 1515?). 2°. Facsimile: https://lccn.loc.gov/65058907

This edition probably contains the woodcuts used by R. van den Dorpe in his edition of this or another work with the same title, for which see Conway, p. 317-318. According to the Bibliophile Belge, vol. 4, p. 19, the title-page has two cuts in juxtaposition; there are 23 cuts in the text, many repeated from older books ; one cut is taken from the Chevalier delibere [Campbell 1083] DT

1. a1r = Kok 308.1 Upper compartment: Judgement of Paris;
2. Lower compartment: Paris abducting Helena, the beginning of the Trojan war. 128 x 83
3. a3r = Kok 306.33 A duke watching the building of a city 108 x 130
4. a4r = Kok 306.34 = BA 36
5. a5r = Kok 308.1 = 1
6. a5r =Kok 308.1 = 2
7. B1v = Kok 308.1 = 1
8. B1v = Kok 308.1 = 2
9. B2v = Kok 306.49 = BA 9
10. B3v = Kok 308.2 People offering in the temple of Pallas Athena in Troy 129 x 82
11. B4v = Kok 308.3 Troylus, lying in bed sick with love for Bryseda, consoled by his friend Pandro, on the right Bryseda speaking with Pandro from a window 130 x 83
12. C1r = Kok 306.34 = BA 36
13. C4r = King entering a city; knight looks at woman on a tower. Two arrows from above. 128 x 82
14. C5v = Kok 306.40 = BA 26
15. D4r = Battle between two armies on horses
16. E4r = Kok 308.3 = 11
17. F1r = Kok 306.44 = BA 18
18. F2r = Kok 306.32 = Soldiers storming a castle (two compartments) Left compartment: a battle before a castle, with two monarchs engaged in combat, soldiers scaling the wall = BA 28-29
19. Right compartment: a battle before a castle; an army entering the catle gate; a man delivering a letter to the castle 109 x 132.
20. F5r = Kok 308.4 Agamemnon and other Greek kings conferring in Achilles’ tent; in the foreground on the left Achilles 129 x 82
21. G3v = Kok 306.50 = BA 21
22. H1r = Kok 308.3 = 11
23. H5v = Kok 306.43 = BvA 10
24. K3r = Kok 306.49 = BvA 9
25. K4v = King on throne surrounded by advisers 125 x 80.
26. K5r left = BA 34
27. K5r right = BA 16
28. K5v = BA 16

4.3 Proctor revisited: woodcuts c.1511- c.1519

14  Gest of Robyn Hode. n.p.n.d. (Antwerpen, Jan van Doesborch, 1510-1515?). fragment 4°. https://robinhoodlegend.com/early-editions-gest/

1. Man with a bow on a horse

15  Cronike van Brabant, Hollant, Seelant, Vlaenderen. Antwerpen, (Jan van Doesborch), Oct. 1512. 2°.  https://wellcomecollection.org/works/w2dck27n

1. a1r Die alderexcel- lenste cronijke [houtblok in rood] van Brabant Hollant Seelant Vlaenderen int generael Met ue || le nieuwe addicien dye in die ander niet gheweest en zijn – The coat of arms of Brabant surrounded by other, smaller, shields; in a banderole underneath: ‘Nobilis brabancia’ . 184 x 135 mm. = Kok 306.23 third state.
2. a2v = Kok 306.20 first state + banderole Nobilis Brabancia: The coat of arms of Brabant. 79 x 67 mm.
3. a3v = Kok 306.23 third state = 1.
4. a5r = 306.24 A tree bearing the names of towns in Brabant, with the coat of arms of Brabant at the top, cut out of the reduced block 306.20 (second state). 226 x 117 mm.
5. a5v = Kok 306.20 = 2. first state without banderole.
6. b2rb = Kok 306.1 St. Gertrude of Nivelles, a nun, holding a staff and a book, with rats and mice at her feet. 75 x 63 mm
7. b3rb = Kok 306.2 St. Amalberga with a pilgrim’s hat, holding club and a bag. 89 x 65 mm.
8. b4ra = Kok 306.3 St. Gudula, patron saint of Brussels, a devil extinguishing the light from her lantern. 78 x 63 mm.
9. b4vb = Kok 306.4 St. Pharaildis, patron saint of Ghent, holding a book. 89 x 67 mm.
10. b6ra = Kok 306.4 = 9.
11. b8rb = Kok 306.4 = 9.
12. c2ra = Kok 306.4 = 9.
13. c2vb = Kok 306.5 St. Oda, widow, holding a book. 88 x 63 mm.
14. c3va = Kok 306.8 St. Arnulf, [Arnout] bishop of Metz, holding a staff and a book. 92 x 67 mm.
15. c4vb = Kok 306.6 St. Landrada, abbess, holding a staff and a book. 89 x 65 mm.
16. c6va = Kok 306.4 = 9
17. d1v = Kok 306.9 St. Alaert, bishop, holding a stick and a book. 89 x 66 mm.
18. d4v = Kok 306.10 St. Dymphna of Gheel, holding a book, standing on a devil and holding him by a leash. 91 x 68 mm.
19. d5ra = Kok 306.7 St. Gummar holding a shield and striking a spring of water with his staff. 77 x 63 mm.
20. d6ra = Kok 306.11 St. Rumbold, patron saint of Mechlin, holding a staff and a book, a boy with an axe lying at his feet. 89 x 66 mm.
21. e1va = Kok 306.12 St. Guido holding a staff and standing on a spitting bull. 92 x 66 mm.
22. e2va = Kok 306.10 = 17
23. e5ra Kok 306.8 = 13.
24. f2rb Kok 306.8 = 13.
25. f3rb = Kok 306.4 = 9.
26. f4rb = Kok 306.13 St. Ida of Louvain, holding a staff and a book. 90 x 67 mm.
27. f4vb = Kok 306.13= 26
28. h1va = Kok 306.14 St. Mary martyr, run through by a man with a lance. 91 x 68 mm.
29. A1ra = 5
30. A3r = 1
31. A5v = Kok 306.25 Knight Brabon cutting off the hand of the Giant of Antwerp and throwing it into the river Scheldt. 184 x 143 mm.
32. [C]1 = Kok [306. 26 Genealogical scheme. c.230 x 350 mm.
33. [C]2 = Kok 306.27 Genealogical scheme. c.230 x 350 mm.
34. [C]3 = Kok 306.28 Genealogical scheme. c.230 x 350 mm;
35. [C]4 = Kok 306.29 Genealogical scheme. c.230 x 350 mm.
36. [C]5 = Kok 306.30 Genealogical scheme. c.230 x 350 mm.
37. [C]6 = Kok 306.31 Genealogical scheme. c.230 x 350 mm. The last roundel portrait in the genealogical tree, that of Philip the Fair, is used separately in a coin proclamation, ILC 2134 (see also the chapter on coin woodcuts 313.1-37). ]
38. D1r = Kok 306.32 Soldiers storming a castle (two compartments) . Left compartment: a battle before a castle, with two monarchs engaged in combat; soldiers sealing the wall.
39. Right compartment: a battle before a castle; an army entering the castle gate; a man delivering a letter to the castle. 109 x 132 mm.
40. D2v = Kok 306.33 A duke watching the building of a city. 108 x 130 mm.
41. D3ra = Kok 306.15 First state: A duke holding the coat of arms of Brabant. 83 x 67 mm. Second state: Idem; the duke, with a beard added, now holding the coat of arms of Limburg. 83 x 67 mm.
42. D3va = Kok 306.15 = 41
43. D5v = Kok 306.34 Karloman talking to his courtiers. 109 x 131 mm.
44. E1r = Kok 306.34 = 43
45. E2va different from Kok 306.15  = 41 (beard removed; white shield with white lion; crack down right.
46. E3va = Kok 306.15  = 41.
47. E4va = Kok 306.15  = 41.
48. E6r = Kok 306.35 First state: Two groups of foot soldiers in combat; the group on the right retreating. 109 x 132 mm. (+ 4 repeats). [Second state: Idem: two flags with coats of arms removed. 109 x 132 mm.]
49. E6v = 306.36 Charles Martel being offered the crown. 111 x 132 mm.
50. F1v = Kok 306.35 = 48.
51. F3r = 306.37 The coronation of Pepin the Short by St. Boniface. 108 x 132 mm.
52. F3v = Kok 306.35 = 48.
53. F4v = Kok 306.35 = 48.
54. F6r = 306.16 Charlemagne holding a sword and the orb. 90 x 63 mm.
55. G1r = Kok 306.35 = 48.
56. G4r = 306. 38 Charlemagne, enthroned, giving audience: two men, including a bishop, kneeling before him. 109 x 131 mm.
57. G6r = Kok 306.39 The coronation of Charlemagne. 109 x 131 mm.; fol. G6ro. 35 x 34 mm.; ILC 2216: fol. b Sv”.
58. H2v = Kok 306.40 Two groups of mounted soldiers (foreground) and two groups of foot soldier (background) in combat. 109 x 131 mm.
59. H3v = Kok 306.40 = 58.
60. H4v = Kok 306.51 Charlemagne enthroned amidst his knights and courtiers. 132 x 87 mm.
61. H6v = Kok 306.32 = 38-39.
62. J2r = Kok 306.41 Roland fighting the Giant Ferracutus. 109 x 132 mm.
63. J3v = Kok 306.42 The battle of Cordoba: Charlemagne fighting the pagans. 109 x 131 mm.; fol. Bvo,]
64. J4v = Two groups of mounted soldiers (foreground horse) and two groups foot soldiers (background) in combat.
65. J5v two groups of horsemen near rocks= [306.52 Rolant joining the battle at Roncevaux. 131 x 88 mm.]
66. K5v = Kok 306.32 = 38-39.
67.  L4r = 64
68. M3v = 306.44 First state: Two groups of mounted soldiers in combat near rocks; the group on the left fleeing to the left. 109 x 132 mm.
69. M5v = Kok 306.40= 58 Second state: Idem; the flag with the cross and a pagan flag have been removed. 109 x 132 mm.; fol. RR5vo. Third state: Idem second state; the pagan flag cut out completely. 109 x 132 rmm.; fol. S3ro.
70. N2r = Kok 306.45 Siege of a city; troops advancing from various army camps and soldiers sealing the walls. 109 x 132 mm. ook O4v, bb5v
71. N3r = Kok 306.39 = 57.
72. N5ra = 45.
73. N6v = 64.
74. O1v= 306.46 Siege of a city: an army entering the city gate, soldiers sealing the walls; the city surrounded by an army camp. 109 x 132 mm. ook R2r, rrr 5r, Y4r, gg3v
75. O2r = 306.47 Two groups of mounted soldiers (foreground) and two groups of foot soldiers, armed with swords, fighting. 108 x 132 mm.
76. O4r = 5.
77. O4v = 70.
78. O6r = 64.
79. P6r = 306.17 John I, Duke of Brabant, and his wife Margaretha van Dampierre, holding the coat of arms of Brabant. 83 x 67 mm.
80. P6v = 64.
81. Q1ra = 306.21 The coat of arms of Brabant quartered with that of Limburg. 76 x 63 mm.
82. Q2vb = 81.
83. Q3r = 64.
84. R2r = Kok 306.46
85. R4r = 306.48 Capitulation of an army. 107 x 132 mm.
86. R5v = 306.49 Capture of a city: knights setting fire to the buildings and bombarding a tower with a canon. 106 x 132 mm.
87. RR3r = 64.
88. RR5v = Kok 306.44  Second State.
89. rrr1ra = 79.
90. rrr2vb = 64.
91. rrr5v = Kok 306.46
92. S3r = Kok 306.44  Second State.
93. T4r = 86.
94. V1ra = 306.18 Anthony, Duke of Burgundy, holding a sword and the coat of arms of Burgundy, Brabant and Limburg. 90 x 66 mm.
95. V3v = 86.
96. V6r = 306.50 First state: Two groups of mounted soldiers (foreground) and two groups foot soldiers fighting. 109 x 132 mm; fol. RR3ro. Second state: Idem; the two smaller flags on the left have been removed. 109 x 132 mm.; fol. V6ro.Third state: Idem; the two smaller flags are restored, the large coat of arms on the left has been replaced by another. 109 x 132 mm.
97. V6vb = 79.
98. Y4r = Kok 306.46.
99. Y6v = Kok 306.35. Second State.
100. aa4v = 306.19 Philip the Good, Duke of Burgundy, holding a sword and the coat of arms of Burgundy. 83 x 67 mm. [306.22 The coat of arms of Philip the Fair. 84 x 62 mm.]
101. aa6v = Kok 306.34.
102. bb3v = 64.
103. bb5ra Karel van Bourgoingnen van Brabant zwaard en wapenschild, ander ondergrond dan V1ra.
104. bb5v = Kok 306.45.
105. ff4v Philips and Margriete surrounded by arms 103 x 120 mm.
106. gg2b fragment of  ff4v 44 x 65 mm.
107. gg4r = Kok 306.46.
108. hh1r = Kok 306.34.
109. hh4rb = 5.

15B (Plakkaat wederopbouw kerk Geldrop). (Antwerpen, Jan van Doesborch, c.1513-1517). Franssen 2017, nr 15B. 1° Stadt- und Staatsbibliothek Augsburg 4º Kst 3545 (Rar 24),  Geplakt op achterzijde van blad X (blad 23) van 22B: http://gateway-bayern.de/BV012928527 ; https://www.brabantserfgoed.nl/page/7280/een-zestiende-eeuws-plakkaat-over-de-kerk-van-geldrop

1. Wapen Duitse Rijk [def.]
2. Wapen Philips de Goede [def]<ol>

16 Laet de Borchloen, Gaspar (Jasper), Pronosticacion of the yere 1516. (Antwerpen, Jan van Doesborch, 1515). 4°. Proctor, Van Doesb. 11; NK 1303; NB 17618; STC 15121; Franssen 2017, nr. 16; Franssen 1990, nr. 25.

no illustrations

17. (John Stanbridge). Shorter Accidence, Antwerpen, Jan van Doesborch, (c. 1515). 4°. Proctor, van Doesb. 10; NK 2; NB 28450; STC 23155.2; ESTC S122460; USTC 404695; Franssen 2017, nr. 17 Franssen 1990, nr. 26.

no illustrations

18. Aeneas Sylvius (Pius II), (History of Eurealus and Lucresia). n.p.n.d. (Antwerpen, Jan van Doesborch, c. 1515?). Franssen 2019, https://doi.org/10.1080/03096564.2019.1617182

1. E6v Euryalus and Lucretia embracing
2. E6v Euryalus bringing a sack into Lucertia’s house
3. E6v The husband of Lucretia, Menelaus knocking on the door
4. E6v Lucretia throwing a casket out of the window
5. E6v (damaged) table with candle and probably the lovers sitting on a bed

19 Van den ghedinghe tusschen eenen coopman ende eenen jode. n.p.n.d. (Antwerpen, Jan van Doesborch, c. 1515?). 4°. Kronenberg

1. a1r man kneeling before king Charles the Great; priest looks at prisonner with legs in a wooden block 70 x 75.
2. a2r = BvA M4rb Dying man in bed with priest; audience praying and mourning 126 x 90.
3. a3v man before table;  two money lenders standing behind table 60 x 45. <ol>

20  (Historie vanden ridder metten swaen). n.p.n.d. (Antwerpen, Jan van Doesborch, c. 1515-1520). 4°. Historie, ed. Boekenoogen 1931, 87-93; https://www.dbnl.org/tekst/_rid002ridd01_01/_rid002ridd01_01_0035.php#35 en  https://lib.ugent.be/catalog/rug01{53c35434ff5124bb129040f83d818d200b7e7fd417c17e5948bcd1d1891d87f7}3A002052893/items/910000006464

1. Helias enters Nijmegen in a boat pulled by a swan

21.  Tghevecht van minnen. Van Venus Ianckers ende haer bedrijven. Antwerpen, Jan van Doesborch, begin Juni 1516. 4°.  Tghevecht ed. Lievens, 1964, 13-20; https://daten.digitale-sammlungen.de/~db/0008/bsb00082611/images/

1. A1ra four women with arrows;
2. A1rb a young man threatened by four arrows. One misses him, the others hit his eye, heart and purse.
3. A1v Royal weapon shield surrounded by three borders. Text ‘cum privilegio’
4. A3ra left: young man with pointed shoes (like Peeter van Provencen [c. 1517 ?]. See: Nijhoff, L’ art typographique, Anvers-Vorsterman XXXII nr 201 (NK 3171) – also Refreinen of Jan van Doesborch [1528-30] fol. 152v left en 177v also left;
5. A3rb right: a woman with an arrow =  fol. 8v; also in Refreinenbundel [1528-30] fol. 57r figure rechts and also in Van brabant die excellente Cronike [1530] fol. Qq ij v (= 95v) (NK 654).
6. A3v left: a woman pointing a finger; also Refreinen [1528-30] fol. 65v figure right and fol. 102r figure left.
7. A3v right: a man with a stick in his left hand and a sword on his side; same figure as Refreinen [1528-30] fol. 109 right, en not fol. 36v right as Kruyskamp states in  Opstellen… F. K. H. Kossmannp.124.
8. A4r woman with a girl sitting on her; also fol. 19r to the right and Refreinen [1528-30] fol. 68v.
9. A4v een vrouw legt de hand op de schouder van een man: zie ook de Refreinenbundel [1528-30] fol. 21r.
10. A5v twee vrouwen met in het midden een neerzittende man; vóór hem op de grond een muts en een pak; zie ook de Refreinenbundel [1528-30] fol. 96r, alwaar de opschriften uit de banderollen verwijderd zijn.
11. A6r smekende minnaar, ook beneden fol. 19v figuur links en zie de Refreinenbundel [1528-30] fol. 60r links. Deze figuur is geïsoleerd uit of nagetekend naar het middelste personage uit een tafereel, dat volledig voorkomt in The fifteen tokens [Antwerpen c. 1505] en afgebeeld werd bij Nijhoff, L’ art typographique, Anvers – Jan van Doesborch IV nr 7; de linkerhelft van dit blok (twee personages) komt voor in de Refreinenbundel op fol. 24v.
12. B1v een hellebaardier; zie de Refreinenbundel [1528-30] op fol. 200r links.
13. B2v dezelfde vrouw met pijl als boven bij fol. 3r rechts.
14. C4v een man met gekruiste armen.
15. C8v gebaarde man met geheven linkerhand, ook beneden op fol. 19r links en in Van brabant die excellente Cronike [1530] op fol. ʓ iiij v (= 308v).
16. D1v zittende vrouw met opgeheven handen, ook in Refreinenbundel [1528-30] fol. 201v rechts.
17. D2r staande vrouw met muts, de gevouwen handen opheffend.
18. D3r links, gebaarde man zoals boven fol. 16v;
19. D3r rechts, zittende vrouw met kind zoals boven fol. 4r.
20. D3v  een kompositie van drie houtsneden; in het midden een kruisbeeld;
21. D3v links de smekende minnaar van fol. 6r;
22. D3v rechts een pelgrim met een stok in de linkerhand en een uitgestoken rechterhand, ook voorkomend in Colijn Cailleu’s Dal sonder wederkeeren, ed. P. de Keyser p. 68.
23. D4v het drukkersmerk van Van Doesborch, zoals bij W. Nijhoff, Van Doesborch IV nr 8, doch zonder de omlijsting; vergelijk b.v. ook de Refreinenbundel [1528-30] fol. 216v, waar evenwel het Griekse onderschrift ontbreekt, en Colijn Caillieu’s Dal sonder wederkeeren, ed. P. de Keyser p.144.

22. Den Oorspronck onser salicheyt. Antwerpen, Jan van Doesborch, Mei 1517. 2°. Proctor, Van Doesb. 12; NK 1628. (=NK 0942) NB 23153 USTC 436965; Franssen 1990, nr. 31. In the illustrations of this book several sets of cuts are clearly distinguishable. The first set (called A) are for the most part squire- and enclosed by double lines. A few, however, have thick single lines : and there are some cuts resembling this set in the following list which are probably the work of another hand: these arc Nos. II, 12, and 217. Set B is of far better work and of French origin. One of the cuts appears in NW., so the set must have long been in the printer’s possession. The design in this set is usually arched over. Set C is a set of small cuts, very clumsy and rude. Those representing the ten commandments (Nos. 179 to 190) appear to be by the same hand, though the size differs slightly. A few cuts (Nos. 17, 1 8, 176) have some points of resemblance to the rest, but are very doubtful. The greater part of Set A of the Fifteen Tokens is repeated here, with two cuts (Nos. 192,211), which do not appear in that book, unless they are found on the missing leaf 23. A set of cuts representing events in the life of Antichrist (Nos. 194 to 198) appear to be by the same hand as set A. A number of cuts representing the deadly sins as women, apparently belonging to set C (Nos. 226, etc.), are copies, not perhaps at first hand, of those in the Buck der Sieben Todsűnden, printed by J. Bamler at Augsburg. A very close copy of No. 1 30 (set C) is found in the ‘ Walsche Schoelmeester ‘ of Noel de Berlaimont, printed at Antwerp by Hans de Laet in 1545. Besides these larger sets we find a few odd cuts, and small sets. One of these (Nos. 47, 134, 147, etc) is a series of half-length figures which look as if they had formed part of a blockbook. Another (Nos. 19, 23, 40) is imitated from the cuts at the top of the pages in the Biblia pauperum. These, with two cuts of set B and one of set C, are used in combination with the mottoes and texts to form pages directly copied from the arrangement in the Biblia pauperum blockbooks. Another small set consists of the Evangelists’ symbols (Nos. 38, 61, 164, 218) and four cuts of saints (Nos. 193, 245 to *47)

1. Alr Six cuts representing the six days of creation. Day 1. Each 56-7 x 45.
2. A1r Six cuts representing the six days of creation. Day 2.
3. A1r Six cuts representing the six days of creation. Day 3
4. A1r Six cuts representing the six days of creation. Day 4
5. A1r Six cuts representing the six days of creation. Day 5
6. A1r Six cuts representing the six days of creation. Day 6
7. Alr Two blocks on which the title is cut.Block 1
8. A1r Two blocks on which the title is cut. Block 2
9. Alv Coat of arms with sixteen quarterings, crowned. 57 x 48
10. Alv ‘Nobilis brabancia ‘ : Conway, p. 315, no. 23. 131 x 105.
    A2r = No. 1.
    A2v = Nos. 2-5.
    A3r (1) =No. 6.
11. A3v (1). Adam, Eve and the serpent. 93 x 68
12. A4v (1). Expulsion from Eden. 92 x 69.
13. A4v (2). Creation of Eve. [A.] 67 x 65.
14. A5v (2). Adam digs, Eve spins : child. Town at back. [A.] 68 x 68.
15. A6r (1). Sacrifice of Cain and Abel j death of Abel. [A.] 64 x 65.
16. B1r (1)  Noah’s ark, with dove. [An old cut, much damaged.] 79 x 68.
17. B2r (2). Man under tree. To him Angel. Sheep. Town at back. [C?] 60 x 41.
18. B2v Birth of the Virgin. [As 17.] 57 x 39.
19. B3r Two merchants [half-length] in conversation under an ornamental arch. 66 x 61.
20. B3r Two men offer a table to the statue of the Sun. [A.] 64 x 64.
21. B3r Jephthah with two attendants cuts off his daughter’s head. [A.] 65 x 65.
22. B3r The Virgin climbing the temple steps. [C.] 57 x 44.
23. B5r (1). Marriage of Joseph and Mary. [A] 70 X 70.
24. B5r Like no. 19, but two doctors. 67 X 61.
25. B5v Temptation of Eve. [B.] 98 x 54.
26. B5v Annunciation. [C.] 56 x 46.
27. B5v Angel appearing to Gideon. ‘DNƧ . TECṼ .VIRORVM . FORTIƧƧIME. [B.] 97 x 53.
    C2r = No. 19.
28. C2r (2). Rebekah gives water to Isaac before city gate. [A.] 66 x 66.
29. C2r Moses and the burning bush. [B.] 92 x 59.
30. C2r Joseph and Mary adore the infant Christ. [C.] 56 x 46.
31. C2r Aaron’s rod on the altar. [B.] 96 x 51.
32. C3r (2). Sibyl shews Augustus the vision of the Virgin and Child. [A.] 67 x 66.
33. C3v (2). Joseph in the stocks dreams of the vine. [A.] 69 x 67.
34. C4r (2). The Virgin spinning ; the Child stands before her. [C.] 58 x 50.
    C4v = No. 24
35. C4v Man presenting a document to David on his throne. [B.] 98 x 53.
36. C4v Adoration of the Magi. [C.] 57 X 46.
37. C4v Queen of Sheba presents gifts to Solomon. [B.] 96 x 54.
38. C5r (i). Evangelist’s Symbol. S matheus.” 38 x 28.
39. C6r (2). Solomon on his throne. [A.] 67 x 67.
40. D1r Like No. 19, but one is a prince. 67 x 62.
41. D1r Woman holds child on a seat or altar. [B.] 97 x 62.
42. D1r The Presentation in the Temple. [C.] 56 x 46.
43. D1r Samuel given to Eli by his mother. [B.] 97 x 52.
    D2v = No. 19.
44. D2v Isaac sends Jacob (with bow) to Laban. [B.] 97 x 52.
45. D2v The journey into Egypt. [C.] 55 x 45.
46. D2v Michal lets David down through the window. [B.] 97 x 52.
47. E1v Half-length of man in high cap (Archaistic). 43 x 26 to 28.
    E2r = No. 19.
48. E2r Moses seeing the golden calf breaks the tables. [B.] 96 x 53.
49. E2r Men worship the Virgin and child as a statue falls off a pillar. [C.] 61 x 46.
    E4v = No. 24.
50. E2r The Philistines bring the ark into Dagon’s temple. [B.] 98 x S3.
51. E4v Doeg killing 5 priests. The third in process. [B.] 97 x 53.
52. E4v The slaughter of the innocents. [C.] . 56×46.
53. E4v Athaliah kills the royal children. [B.] 97 x 52.
54. F1r (2) return from Egypt. [C.] 6 1 X 48.
55. F1r (2) = FT. 35.
    F1v = No. 40.
56. F1v Jacob with his family advancing to meet Esau. [B.] 98 X 53.
    F1v = No. 54.
57. F1v David kneeling, harp on ground : God in cloud. [B.] 98 x 52.
    F2r(1) = No. 38.
    F3r = No. 40.
58. F3r The Egyptians drowned in the Red Sea. [B.] 97 x 52.
59. F3r The baptism of Christ. [C.] 56 x 49.
60. F3r The grapes of Eshcol. [B.] 97 x 52.
61. F3v (1). Evang. symbol [as no, 38]. ” S marc9.” 35 x 26.
62. F4v (1). Naaman in Jordan. [A.] 67 X 67.
    G1v = No. 24.
63. G1v Esau (with bow) takes the pottage from Jacob. [B.] 97 x 56.
64. G1v Satan tempting Christ. [C.] 6 1 x 48.
    G1v = No.11.
65. G2v Bel,Daniel, and the dragon. [A ?] 82 X 72.
    G3v = No. 19.
66. G3v Elijah revives the widow’s son. [B.] 98 X 53.
67. G3v Resurrection of Lazarus. [C.] 61 x 48.
68. G3v Elisha recovers the dead. [B.] 98 X 53.
    G6v = No. 40.
69. G6v The angels appear to Abraham. [B.] 97 X 54.
70. G6v The Transfiguration. [C.] 62 x 47.
71. G6v Shadrach and the others burning. [B.] 96 x 53.
    H2v = No. 24.
72. H2v Nathan’s parable to David. In front a man prostrate. [B.] 97 X 53.
73. H2v Mary washes Christ’s feet. [C.] 62 x 48.
74. H2v Miriam has leprosy. [B.] 97 x 53.
75. H4v (1) King Manasseh in the stocks. [A.] 62 x 67.
    J1r = No. 40.
76. J1r The women greet David carrying Goliath’s head. [B.] 98 x 54.
77. J1r Triumphal entry of Christ into Jerusalem. [C.] 62 x 4,7.
78. J1r The prophets at Jericho acknowledge Elisha. [B.] 97 x 53.
    J1v (1). = No. 38.
    J3r = No. 24.
79. J3r, Joshua and priests establish altar (Ezra iii. i). Small window at back. Soldiers on left. [B.] 97 x 52.
80. J3r Christ drives the sellers out of the temple. [C.] 62 x 48.
81. J3r Judas Maccabaeus : a man kneels before him. [B.] 96 x 53.
    J5r = No. 19.
82. J5r Messenger announces to Jacob outside a town the death of Joseph. [B.] 96 x 53.
83. J5r One man seated and two standing conspire against Christ. [C.] 61 x 47.
84. J5r Absalom speaking with four men at the gate of Jerusalem. [B.] 98 x 53.
    J5v (1) = No. 38.
    K1v = No. 40.
85. K1v Joseph’s brothers sell him to the merchants. [B.] 96 x 52.
86. K1v Judas takes the thirty pieces over the counter. [C.] 56 x 45.
87. K1v Little Joseph shakes hands with Potiphar. [B.] 96 x 53.
    K3r = No. 24.
88. K3r Melchizedek (with chalice) meets Abraham in full armour. [B.] 97 x 53.
89. K3r The last supper. [C.] 62 x 57.
90. K3r Manna falling and collected. [B.] 97 x 52.
    L1r = No. 19.
91. L1r Michaiah’s prophecy to Ahab. M. stands in doorway. [B.] 98 x 53.
92. L1r Christ’s farewell to his disciples, in a pillared hall. Tub and towel in front. [C.] 62 x 47.
93. L1r The king of Syria (with drawn sword) asks his servants about Elisha. [B.] 96 x 54.
94. L2v (2). The agony in the garden. [C.] 62 X 48.
    L4r = No. 24.
95. L4r God and two angels drive the devils down to hell. [B.] 99 x 55.
96. L4r Christ strikes terror into the soldiers. [C.] 66 x 49.
97. L4r The foolish virgins walk between devils and hell’s mouth. [B.] 96 x 52.
98. L5r(1). Samson slays the Philistines with the jawbone. [A.] 67 x 66.
99. L5v(1). Battle. David (harp on shield) fighting. [A.] 73 x 68.
    L6r = No. 40.
100. L6r Joab stabs Abner in the back. Castle on hill. [B.] 97 x 52.
101. L6r Judas kisses Christ. [C.] 60 x 47.
102. L6r Jonathan enters Ptolemais. Gates closed. Two bodies of soldiers, wall and houses at back. [B.] 96 x 52.
103. M2r (1. Christ before Annas (round window). [C.] 62×48.
104. M2v (2). Christ before Caiaphas (square window). [C.] 62 x 49.
     M3v = No. 24.
105. M3v Jezebel threatens Elijah. [B.] 96 x 52.
106. M3v Christ before Pilate (bearded). [C.] 62 x 47.
107. M3v Half-length figure of Daniel above a gate. In front a king and soldiers.[B.] 98 x 53.
108. M4b (1). Christ before Pilate. [A second cut. C.] 62×47.
109. N2v (1). Christ scourged by two men. [C.] 61 x 49.
110. N3v (1). Five people looking to right. Scroll down right side,”Benedic deo et morere.” [The design is imperfect] 91 x 30-32.
111. N3v (1). God in cloud. Below, a devil beating a man.[Also imperfect] 85 x 40.
     N4r = No. 19.
112. N4r A lion kills the boys who mock Elisha. [B.] 98 x 52.
113. N4r Jesus blindfolded and mocked. [C.] 62 x 48.
114. N4r Noah’s sons and their father’s nakedness. [B.] 96 x 52.
115. N5v (1). Samson pulling down the pillar supporting the upper story of a building. [A.] 67 x 67.
116. N6r (2). Christ mocked. Below: : ICCE : : HOMO: [C.] 61 x 48.
117. N6v (l). Pilate washes his hands. [C.] 61 x 48.
     O2r = No. 24.
118. Olr Abraham and Isaac journeying to Moriah. [B.] 98 X 54.
119. O2r Christ falls under the cross. [C.] 61 X 47.
120. O2r Widow with two logs stands before priest in chair holding a book. [B.] 96 x 52.
121. O4v (1). Christ stript of the purple robe. [C.] 62 x 48.
122. O4v (2). Christ nailed to the cross. [C.] 61 x 48.
123. P1r (1). The two vinedressers kill the heir. [A.] 68 x 68.
     P1v = No. 19.
124. P1v The sacrifice of Isaac. [B.]
125. P1v Crucifixion (one cross, Mary and John). [C.] 62 x 47.
126. P1v The Brazen Serpent. [B.] 98 x 53.
127. P3v (1). The king of Moab kills his son. [A.] 68 x 66.
128. P4v (2). Crucifixion (3 crosses). [C ?] 56 x 48.
     P5r = No. 40.
129. P5r Creation of Eve. [B.] 97 X 53.
130. P5r Christ’s side pierced by a soldier. [C.] 53 x 46.
131. P5r Moses strikes the rock. [B.] 97×52.
132. P6v (1). Absalom hanging in a tree. Two men spear him. [A.] 68 x 67.
133. Q1v Small archaic cut. [From a blockbook ?] Man in front of wall with two windows holding a scroll on which is ” Sentio”. 33 x 25-26.
134. Q1v Similar cut to No. 47, in a turban. 39 x 28.
135. Q1v Descent from T-cross. [C.] 61 x 48.
136. Q1v Adam and Eve mourning for Abel. [A.] 62 x 65.
137. Q1v City at back. A woman (Naomi) weeping over two corpses. [A.] 68 x 65.
     Q2v = No. 19.
138. Q2v Joseph drawn out of the well by his brothers. [B.] 97 x 55.
139. Q2v Christ laid in tomb. [C.] 62 x 47.
140. Q2v = NW. No. 2.[B.] Q3v =No. 19.
141. Q3v David kills Goliath. [B.] 96 x 52.
142. Q3v Christ draws the spirits out of hell’s mouth. [C.] 61 X 47.
143. Q3v Samson slays the lion. [B.] 97 x 52.
144. R1v (1). Ahud kills Eglon. [A.] 67 x 66.
145. R2r (1). Man in flames. 3 others astonished. God above. [A.] 66 x 66.
146. R2r (2). Large bird brings a snake to another in a bottle. [A.] 68 x 67.
     R2v = No. 134.
147. R2v Another figure like No. 47 ; large hat,long beard. 40 x 27.
148. R2v A female saint with crown and halo standing on a devil, holding and surrounded by the instruments of the passion. [A.] 67 x 67.
149. R2v Jael driving nail into Sisera’s head. [A.] 66 x 66.
150. R2v Judith holding the head of Holofernes, who is in bed. [A.] 67 x 67
     R5r = No. 40.
151. R5r Jonah emitted by whale. [B.] 98 x 54.
152. R5r The resurrection. [C.] 61 x 46.
153. R5r Samsom  carrying the gates of Gaza. [B.] 96 x 53.
     R5v (1). = No. 61.
     R6r = No. 24.
154. R6r Reuben at the well looking for Joseph. [B.] 93 x 53.
155. R6r Angels and women at the empty tomb. [C.] 61 x 47.
156. R6r Woman weeping. Scroll down right side; legend, in French (woodcut) characters : Queſiui ieſum et non inueni. Ca. iii. [B-] 95 x 53.
     S1v = No. 19.
157. S1v Daniel in lion’s den. King at the door. [B.] 97 x 53.
158. S1v Christ appears to Magdalen. [C.] 62 x 46.
159. S1v Christ and a maiden. Above a scroll bearing in letters of a French form: Tenui eū nee demittā. can. iii. [B.] 98 x 54.
160. T2v (2). A doctor preaching in a church. [C ?] 55 x 66.
     V4v (1). = No. 160.
     V5r(2). = No. 160.
     X2v = No. 40.
161. X2v Meeting of Jacob and Joseph. A child in front. [B.] 97 x 52.’
162. X2v The supper at Emmaus. [C.] 62 x 48.
163. X2v Return of the prodigal son. [B.] 96 x 53.
164. X3r Evangelist’s symbol, “lucas” [as no. 38]. 38 x 29.
     X4v = No. 40.
165. X4v Gideon speaking with an angel. [B.] 97 x 52.
166. X4v Thomas puts his hand into Christ’s side. [C.] 62 x 48.
167. X4v Jacob wrestling with the angel. [B.] 97 x 53.
     AA1r = No. 19.
168. AA1r Enoch lifted into heaven. [B.] 97 x 53.
169. AA1r The ascension. [C.] 61 x 47.
170. AA1r Elijah going up in a waggon. Elisha kneels below. [B.] 96 x 50.
     AA2v = No. 40.
171. AA2v Motes receiving the tables. [B.] 97 x 51.
172. AA2v Descent of the holy Ghost. [C.] 61 x 48.
173. AA2v Elijah’s sacrifice takes fire. [B.] 97 x 52.
174. BB4v Elisha and many barrels of oil. [A.] 66 x 66.
     CC1r = No. 19.
175. CC1r Esther and Ahasuerus. Below, a gallows. [B.] 97 x 53.
176. CC1r Christ crowning the Virgin. [As 17 ?] 41 x 36.
177. CC1r Salomon seats Bathsheba by his side. [B.] 96 x 52.
178. CC3v Moses holding the two tablets, which bear inscriptions in type I. Above his head, and down his front on a long scroll, are inscriptions in type 2 (the commandments). 247 x 105.
179. CC4r (2). Moses receiving the tables. [C.] 57 x 43.
180. CC4r (2). Side piece. Moses holding the tables. [C.] 57 x 24.
181. CC5r (1). Two men gambling and swearing. [C.] 57 x 44.
182. CC5r (1). Side piece like 180. [C.] 59 x 25.
183. CC5r (2). Priest elevating the Host. [C.] 56 x 44.
     CC5r (2). = No. 180.
184. CC5v (2). Two children and their parents. [C.] 57 x 44.
     CC5v (2). = No. 182.
185. CC6r (1). Man with sword grasps hair of one with dagger. [C.] 57 x 44.
     CC6r (1). = No. 180.
186. CC6v (1). Man in bed : another carries off his purse. [C.] 57 X 44.
     CC6v (1). = No. 1 80.
187. CC6v (2). In a wood, a woman sits on a man’s knee. [C.] 51 X 45.
188. DD1v (1). Two men before a judge. One raises his left arm. [C.] 57 x 43.
     DD1v (1). = No. 1 80.
189. DD2r (2). A man tempts a woman with coin. [C.] 57 X 45.
     DD2r (2). =No. 182.
190. DD2v(2). One man coveting another’s money. [C.] 57 x 44.
     DD2v (2). = No. 182.
     DD4r(1). =No. 160.
191. EE1r(1). Man in bed : Death at foot, angels at head : a priest and a devil at sides. 97 x 84.
192. EE5r (2) The seven mercies of God [as FT. set A]. 83 x 62.
193. EE5v(1) Small cut of saint holding book [as no. 38 ?] 34 x 24.
194. EE6r (1) Antichrist as a priest. [A.] 65 x 64.
195. EE6r (2) Antichrist judging three men. [A.] 67x 65.
196. EE6v (1) Antichrist as a king, with four lords. [A.] 68 x 65.
197. EE6v (2) Antichrist preaching over two dead saints. [A.] 66 x 66.
198. FF1r (1) Antichrist, as cardinal, slaying kings. [A.] 70 x 66.
199. FF1v (1)= FT. 3.
200. FF1v (1) = FT. 4.
201. FF2r (1) = FT. 5.
202. FF2r (1) = FT. 6.
203. FF2v (1) = FT. 7.
204. FF2v (1) = FT. 8.
205. FF3r (1) = FT. 9.
206. FF3r (1) = FT. 10.
207. FF3v (1) =FT. 11.
208. FF3v (1) = FT. 1.
209. FF4r (1) = FT. 12.
210. FF4v (1) =FT. 14.
211. FF4v (1) Heaven and earth in flames [same set], 65 x 74.
212. GG1r (1) = FT. 15.
     GG2r =No 24
213. GG2r David has the youth who claims to have slain Saul killed. [B.] 97 x 51.
214. GG2r The last judgment. [C.] 61 x 47.
215. GG2r The judgment of Solomon. [B.] 95 x 52.
216. GG3v (2) = FT. 16. [A.]
217. HH4v (1) The five chief devils. 64 x 76.
     JJ1r (1) = No. 47.
     JJ1v = No 134.
     JJ1v (1) = No. 147.
218. JJ1v (2) Evang. symbol ” S Johēs” [as 38]. 37 x 27.
     JJ1r (1) = No. 147.
     JJ2r ( 2) = No. 47.
     JJ2v (1) = No. 147.
     JJ 2 b (2) =No. 47.
     JJ 3 a(1) =No. 47.
     JJ 3 a (2) = No. 147.
     JJ 3 b(1) = No. 218.
219. JJ4r (2) King facing left [as 47]. 43 x 28.
     JJ4v (1) = No. 134.
     KK1r = No. 40.
220. KK1r Destruction of Sodom and Gomorrah by fire from heaven. [B.] 96 x 53.
221. KK1r Two devils torturing souls in hell. [C.] 56 x 44.
222. KK1r Cities and men destroyed together by earthquake. [B.] 96 x 52.
223. KK2v Lot and others with an angel: Lot’s wife looks back. [A.] 66 x 66.
224. KK6v(1) Souls in purgatory. Blank scroll. Angel above. [C ?] 49 x 40.
     KK6v(1) = No. 55.
     LL2r(2). = No. 160.
225. LL3v “Ymago peccati mortalis”, with two scrolls filled with type 2. 82 x 82.
226. LL4v (2) Woman on horse holding mirror. Houaerdicheyt. [C.] 55 x 45.
227. MM2r (1) Christ in robe and crown. Two men with stick twist crown. [Cf. FT. 38. C] 62 x 47.
228. MM2r (1) Angel holding soul before him (side piece), [C.] 56 x 32.
229. MM2r (1) Devils torturing souls on wheels. [C.] 57 x 44.
230. MM2v (1) Woman on mule with a bone in its mouth. Nidicheyt. [C.] 56 x 44.
231. MM3v (2) Another cut like No. 228. 54 x 23.
     MM3v (2) = No. 221.
     MM4r (1) = No. 130.
232. MM4r (i) Old man leaning on stick (a side piece). 47 x 19.
233. MM4r (2) Women with sword riding on a bear. Toernicheyt. [C.] 56 x 45.
     NN 1 a (1) = No. 231.
234. NN1r (1) =Two devils hacking souls with swords. [C.] 56 x 45.
     NN1r(1) = No. 109.
235. NN1r (2) Woman seated on a toad, holding a jug. Ghiericheyt. [C.] 56 x 45.
     NN2r (1) = No. 231.
236. NN2r (1) = Devils boiling souls in a caldron. [C.] 57 x 43.
     NN2r (1) = No. 232.
     NN2r (1) = No. 121.
237. NN2r (2) Man seated on donkey. Traechz. [C.] 57 x 45.
     NN3r (1) = No. 228.
238. NN3r (1) Two devils shooting arrows at souls. [C.] 57 x 44.
     NN3r (1) =No. 232.
     NN 3r  (1) =No. 122.
239. NN3r (2) Woman on a hog holding a goblet. Gulsicheyt. [C.] 57 x 44.
     NN3v (2). = No. 231.
240. NN3v (2). Devils make souls eat snakes. [C.] 57 x 44.
     NN4r (1). = No. 232.
     NN4r (1). =No. 94.
241. NN4r (2) Woman on goat embraced by man. Luxurien. [C.] 56 x 45.
     NN5v (1). =No. 157.
242. NN5v (1) Soul forced by a devil into a sulphur lake full of monsters [cut broken. C.] 57 x 44.
243. NN5v (2) Circumcision of Christ [has not occurred before. C.] 62 x 48.
244. OO1r(2) Confession, under floriated arch. 65 x 42.
245. OO2v (2) Three cuts of SS. Gregory, Ambrose, Augustine [No. 193]. 38 x 27, 37 x 26.
246. OO2v
247. OO3r = No. 40.
248. OO3r Job and family at table under a canopy. [B.] 96 x 51.
249. OO3r Christ holding souls in a sheet. [C.] 61 x 45.
250. OO3r The banquet of Ahasuerus. [B.] 96 x 51.
251. PP1r Jacob’s dream. Two angels on the ladder. [A.] 64 x 65.
     PP2r = No. 24.
252. PP2r A king crowning his bride (Cantica). [B.] 97 x 52.
253. PP2r Christ crowning his bride. [C.] 62 x 46.
254. PP2r Angel speaking to S. John. [B.] 97 x 52.
255. QQ4v Device 3 B.

22B Origo humane redemptionis (Antwerpen, Jan van Doesborch, c. 1517-19). http://gateway-bayern.de/BV012928527 

1. A-l(eft) One block on which the title is cut.
2. A-l  = O1-6
3. A-r(ight)  = O24
4. A-r  = O20
5. A-r = O21
6. A-r = O22
7. B-l = O24
8. B-l = O25
9. B-l = O26
10. B-l = O27
11. B-r = O19
12. B-r = O29
13. B-r = O30
14. B-r = O31
15. C-l = O19
16. C-1 = O35
17. C-l = O36
18. C-l = O37
19. C-r = O40
20. C-r = O41
21. C-r = O42
22. C-r = O43
23. D-l = O19
24. D-l = O44
25. D-l = O45
26. D-l = O46
27. D-r = O24
28. D-r = O48
29. D-r = O49
30. D-r = O50
31. E-l = O24
32. E-l = O51
33. E-l = O52
34. E-l = O53
35. E-r = O40
36. E-r = O56
37. E-r = O54
38. E-r = O57
39. F-1 = O40
40. F-l = O58
41. F-l = O59
42. F-l = O60
43. F-r = O24
44. F-r = O63
45. F-r = O64
46. F-r = O11
47. G-l = O40
48. G-l = O69
49. G-l = O70
50. G-l = O71
51. G-r = O19
52. G-r = O66
53. G-r = O67
54. G-r = O68
55. H-l = O19
56. H-l = O72
57. H-l = O73
58. H-l = O74
59. H-r = O40
60. H-r = O76
61. H-r = O77
62. H-r = O78
63. J-l = O24
64. J-l = O79
65. J-l = O80
66. J-1 = O81
67. J-r = O19
68. J-r = O82
69. J-r = O83
70. J-r = O84
71. K-l = O40
72. K-l = O85
73. K-l = O86
74. K-l = O87
75. K-r = O24
76. K-r = O88
77. K-r = O89
78. K-r = O90
79. L-l = O19
80. L-l = O91
81. L-l = O92
82. L-l = O93
83. L-r = O24
84. L-r = O95
85. L-r = O96
86. L-r = O97
87. M-l = O40
88. M-1 = O100
89. M-l = O101
90. M-l = O102
91. M-r = O24
92. M-r = O105
93. M-r = O106
94. M-r = O107
95. N-l = O19
96. N-l = O112
97. N-l = O113
98. N-l = O114
99. N-r = O24
100. N-r = O118
101. N-r = O119
102. N-r = O120
103. O-l = O19
104. O-l = O124
105. O-1 = O125
106. O-l = O126
107. O-r = O40
108. O-r = O129
109. O-r = O130
110. O-r = O131
111. P-l = O133
112. P-1 = O134
113. P-l = O135
114. P-1 = O136
115. P-1 = O137
116. P-r = O19
117. P-r = O138
118. P-r = O139
119. P-r = O140
120. Q-l = O19
121. Q-l = O141
122. Q-l = O142
123. Q-l = O143
124. Q-r = O134
125. Q-r = O147
126. Q-r = O148
127. Q-r = O149
128. Q-r = O150
129. R-l = O40
130. R-l = O151
131. R-l = O152
132. R-l = O153
133. R-r = O24
134. R-r = O154
135. R-r = O155
136. R-r = O156
137. S-l = O19
138. S-l = O157
139. S-l = O158
140. S-l = O159
141. S-r = O40
142. S-r = O161
143. S-r = O162
144. S-r = O163
145. T-l = O40
146. T-l = O165
147. T-l = O166
148. T-l = O167
149. T-r = O19
150. T-r = O168
151. T-r = O169
152. T-r = O170
153. [U]1-10 = O179, O181, O183, O184, O185, O186, O187, O188, O189, O190
154. V-l = O40
155. V-l = O171
156. V-l = O172
157. V-1 = O173
158. V-r = O175
159. V-r = O176
160. V-r = O177
161. W = O225, O235, O241, O226[def], O230, O233, O239, O237, O245, O246, O247
162. X-l = O24
163. X-l = O213
164. X-l = O214
165. X-1 = O215
166. X-r = O220
167. X-r = O221
168. X-r = O222
169. AA-l = O40
170. AA-l = O248
171. AA-l = O249
172. AA-1 = O250
173. AA-r = O24
174. AA-r = O252
175. AA-r = O253
176. AA-r = O254

23 (Causes that be proponed … in a consultacyon of a journey to be made … agaynst the Turkes). (Antwerpen, Jan van Doesborch, after 12 Nov. 1517). 4°.

No copy known.

24 (Historie van Floris ende Blanceflour. n.p.n.d. (Antwerpen), Jan van Doesborch, (c. 1517). 4°. NK 3160; NB 12290; USTC 436979; Franssen 1990, nr. 33. http://www.flandrica.be/items/show/1738/

1. BvA C3r man gives flower to woman 104 x 95

25 (Thuys der fortunen ende dat huys der doot). (Antwerpen), Jan van Doesborch, 7 februari 2018.[= 1519]. Museum Plantin-Moretus R 47.14.

1. A2r Oostenwind 37 x 40
2. A2v Noord Noord oost 37 x 40
3. A2v Suyden vint [sic]
4. A2v Suyt Suyt oost
5. A2v Noorden wint
6. A3r Noord oost
7. A3r Noort west
8. A3r Westen wint
9. A3r Suyt oost
10. A3v Suyt west
11. A3v Suyt Suyt west
12. A3v Noort noort west
13. A3v Capricornus 37 x 39 mm
14. A4r Aquarius
15. A4r Pisces
16. A4r Cancer Kreeft
17. A4r Taurus die Stier
18. A4v Gemini
19. A4v Cancer oft Kreeft (= Ram)
20. A4v Leo die Leuwe
21. A4v Virgo die iouffrou [sic]
22. B1r Libra die waghe
23. B1r Scorpio
24. B1r Sagittarius die scutter
25. B1r December 33 x 36
26. B1r Januarius.
27. B1v Februarius.
28. B1v Merte
29. B1v April
30. B1v Meye
31. B1v Junius
32. B2r Julius
33. B2r Augustus
34. B2r September
35. B2r October
36. B2r November
37. B2v Blanchefleur 88 x 67
38. B3r Sandrijne 110 x 68
39. B3v Medea 90 x 66
40. B4r Lucresia 100 x 70
41. B4v Dalida 100 x 64
42. C1r Funesta101x69
43. C1v Dalida [sic] 100 x 63
44. C2r Schoonbedroch 114 x 65
45. C2v Medusa 90 x 65
46. C3r Barsabea 81 x 64
47. C3v Proserpina 68 x 49
48. C4r Galathea 86 x 67
49. C4v Mercurius 82 x 69
50. D1v Edelaert 78 x 68
51. D2v Moyaert 78 x 68
52. D3v Die oude minnaer 77 x 68
53. D4v Die Scaker 80 x 64
54. E1v two men a) Pegasius 82 x 48 b) 82 x 30
55. E2v two men a) Eolus 57 x 27 b) 59 x 52
56. E3v two men a) Haly 78 x 28 b) 65 x 33
57. E4v two men Die monick a) oude man met baard 62 x 29 b) monnik 59 x 41
58. F1v Lichtvoet two lovers with a fool 78 x 77
59. F2v two men a) Mesue 70 x 50 b) 68 x 31
60. F3v two men a) Avicenna 74 x 29 b) 76 x 33
61. F4v Twee autoriteiten a) 34 x 36 b) 39 x 36
62. G1r piskijker 50 x 36
63. G1v Zodiac man 136 x 44
64. H2v badscene 68 x 66 RdG 1
65. H3r dokter met pestlijder 35 x 41
66. H3v Galienus = Haly a
67. H4v = E4 links
68. J2v dokter en vrouw: blood letting 57 x 41
69. J4r man in cirkel; hand directing towards moon; libo sun li on saturnus and re on: mars Jupiter 96 x 104
70. K1r Drie delen der lucht 133 x131
71. K2v-K3r helft van blad (dwars Thuys der fortunen):
72. a 161 x 70 Fortuna op haar troon met melancolicus, colericus en inclinatio – rest ontbreekt
73. Mars linksboven 80 x 40
74. Mercurius linksmidden 82 x 33
75. Saturnus rechtsboven 78 x 38
76. Rechts midden: drie sterren – ieder c. 20 x 20
77. Orloghe linksonder 72 x 34
78. Welsprekende linksmidden 71 x 39
79. Colericus Alle quaet 72 x 45 [defect]
80. K4r 39 x 29 autoriteit
81. L1v Saturnus 83 x 64
82. L4r Jupiter 87 x 67
83. L5v Mars 88 x 67
84. M1r Sol 87 x 68
85. M2r Venus 87 x 68
86. M3r Mercurius 87 x 67
87. M4v Luna 87 x 68
88. N1v Twee autoriteiten 66 x 62 O
89. N2r een ster = nr. 75
90. N2v een ster = nr. 75
91. N3r een ster = nr. 75
92. N3r zon 40 x 38
93. N3v een ster = nr. 75
94. N4r maan 18 x 19
95. O1r vrouw met ingewanden 121 x 90
96. O2r hoofd met zintuigen 122 x 92
97. O2v-O3r Thuys der doot (dwars)
98. Gheval Colericus linksboven 71 x 48
99. Domus mortis Thuys der doot boven midden 72 x 47
100. Flegmaticus Overdaet rechtsboven 72 x 48
101. Sanguijn Inclinatie Outheit links onder 71 x 48
102. onder midden beenderen 57 x 46
103. rechtsonder Melancolicus Siecte 72 x 48
104. O3v Augustinus 79 x 38 O
105. O4r Sanguijn: man met zwaard en vrouw 61 x 49
106. O4v Colericus man slaat vrouw net stok 58 x 46
107. P1r Flegmaticus: man met snaarinstrument en vrouw met harp 56 x 46
108. P1v Melancolicus: Vrouw reikt met armen naar man 56 x 45
109. P2r autoriteit 37 x 24
110. P2v Boer op het veld 67 x 45
111. wapen 54 x 44 <ol>

26 Cronike van Brabant, Vlaenderen, Hollant, Zeelant. Antwerpen, Jan van Doesborch, 1518. 2°. https://books.google.be/books?vid=GENT900000062931&hl=nl

This edition (Conway, p. 314) contains the set of Chronicle cuts first used by R. van den Dorpe in 1497, and again by Eckert in 1512 [Van Doesborch PF].

A1r Die alder excellenste Cronyke van Brabant [houtblok in rood] Van Vlaenderen Hollant Zeelant int generael Ende die nieuwe gesten gheschiet zijnde bi onsen prince ende coninc Kaerl die in die ander Cronijcken niet en sijn

1. A1r The coat of arms of Brabant surrounded by other, smaller, shields; in a banderole underneath: ‘Nobilis brabancia’ . = 306.23 fourth state: different banderole; different lion. 184 x 135 mm.
2. A2v = Kok 306.20 first state + banderole Nobilis Brabancia (306.23) : The coat of arms of Brabant. 79 x 67 mm.
3. A3v = A1r
4. A5r = 306.24 A tree bearing the names of towns in Brabant, with the coat of arms of Brabant at the top, cut out of the reduced block 306.20 (first state) 226 x 117 mm.
5. A5v = coat of arms of Brabant = A5r.
6. B2rb = Kok 306.1
7. B3rb = Kok 306.2
8. C6va = Kok 306.2
9. B4ra = Kok 306.3
10. B4vb = Kok 306.4
11. B6ra = Kok 306.4
12. B6vb = Kok 306.4
13. C2ra = Kok 306.2
14. C2vb = Kok 306.5
15. C3va = Kok 306.9
16. C4vb = Kok 306.6
17. C6va = Kok 306.4
18. D1va = Kok 306.9.
19. D4va = Kok 306.10
20. D5ra = Kok 306.7
21. D6ra = Kok 306.11
22. E1va = Kok 306.12
23. E2va = Kok 306.9
24. E5ra = Kok 306.5
25. F2rb = Kok 306.5
26. F3ra = Kok 306.4
27. F4rb = Kok 306.13
28. F4vb = Kok 306.13
29. H1va = Kok 306.14
30. HH1r = Kok 306.20 FS
31. HH3r = Kok 306.23 [different]
32. HH5v = Kok 306.25
33. *1-6 = Kok 306. 26-31
34. J1r = Kok 306.43
35. J2v = Kok 306.33
36. J3ra = Kok 306.15 FS.
37. J3va = Kok 306.15 FS
38. K1rb = Kok 306.15 SS [without beard]
39. K2rb = Kok 306.15 FS.
40. K4v = Kok 306.35 FS
41. K5r = Kok 306. 36
42. K6r = Kok 306.35 FS
43. KK1v = Kok 306.37
44. KK2r = Kok 306.35 FS
45. KK4ra = Kok 306.16 copy]
46. KK5r = Kok 306.35 FS
47. L1v = Kok 306.38
48. L3v = Kok 306.39
49. L5v = 306.40
50. M1va = 306.51
51. M3v = Kok 306.32
52. M5r = Kok 306.41
53. M6r = Kok 306.42
54. N1r = Kok 306.43
55. N2r = 13.11 Distructie
56. P1v = Kok 306.43
57. P6v = Kok 306. 44 [different: Fourth State]
58. Q1v = Kok 306.44 [different: Fourth State]
59. Q6v = Kok 306.44 [different: Fourth State]
60. R1v = Kok 306.15 SS [without beard]
61. R3r = Kok 306.43
62. R3v = Kok 306.46
63. R4v = Kok 306.47
64. R6r = Kok 306.20 FS
65. S1r = Kok 306.45
66. T1va = Kok 306.17
67. T2rb = Kok 306.21
68. T3va = Kok 306.21
69. V2v = Kok 306.46
70. V4r = Kok 306.48
71. V5v = Kok 306.49
72. X2v = Kok 306.43
73. X5r = Kok 306.47
74. X6va = Kok 306.17
75. Y2r = Kok 306.43
76. Y4r = Kok 306.46
77. Z4r = Kok 306.43
78. &4v = Kok 306.49
79. a1rb = Kok 306.18
80. a3v = Kok 306.49
81. b1rb = Kok 306.17
82. c4v = Kok 306.46
83. d1r = Kok 306.35 FS
84. d5r =Kok 306.19
85. d6v = Kok 306.34
86. e3v = Kok 306.43
87. e5r = Kok 306.18
88. e5r = Kok 306.45
89. j1r = Philips and Margriete surrounded by arch of shields. 103 x 120 mm.
90. j5va detail of j1r 44 x 65 mm.
91. j6v = Kok 306.46
92. k2r = Kok 306. 49
93. l2v = Kok 306.43
94. l3v Portrait of Charles V 102 x 92; twee borders: li + re k4v
95. l5v = 13.10 Distructie: like in Virgilius without arrows. 128 x 80 mm.
96. l6r = Kok 306.45
97. m1v Tournament. 97 x 93 mm. ;
98. m4rb = Kok 306.20
99. m4v = Kok 306. 23 [different lion and banderole Nobilis Brabancia] 130 x 104 mm.

27 <em> Story of Lorde Frederyke of Jennen</em>. Antwerpen, Jan van Doesborch, 1518. 4°. [This edition not in EEBO]; Pierpont Morgan Library New York 20938.

Several of the cuts [A.] in this book arc quite distinct from those in any other of J. van Doesborgh’s productions. The work is fine, and detail is greatly insisted on. Of the rest those marked [B.] seem to belong together. The rest are doubtful. One, No. 3, belongs to the <em>Parson of Kalenborowe</em> set. No. 24 is copied in the Dutch <em>Virgilius</em> printed by Vorsterman. Nos. 8, u, 13, 20,21, 23 are copied in the English edition printed by A. Vele.

1. A1r Frederick in armour, standing. 92 x 68.
2. A1v = V. 15.
3. A2v. Two men on horseback. [B.] 70 x 49.
4. A2v Man on horseback, in black cloak. [B.] 70 x 39.
5. A4r Youth in pointed shoes, standing outside a door. 65 x 40.
6. A4r Man seated on bench, holding out hand. [As 5 ?] 65 x 40.
7. A6r Man issuing from house on left. [A.] 68 x 55.
8. A6r Two nuns. [As 5 ?] 68 x 42.
9. B1r A man hands a robe to a woman standing by a coffer, in a square. [A.] 68 x 100.
10. B2v Old woman greeting young one in open space. A dog lying on the ground. [A.] 68 x 87.
11. B3v Two men hauling a chest on a wheelbarrow towards a woman standing in doorway. [A.] 69 x 93.
    B4v. = No. 7.
12. B4v = V. 11. [B.] B6v = No. 4.
13. C1r A man killing a dog in a wood. [A.] 70 x 51.
14. C1r Woman clasping her hands. [B.] 70 x 35.
15. C2r Three persons in a boat under sail. 70 x 51.
16. C2r Man girt with sword holds a stick in his left hand, extends the right. [B.] 70 x 36.
17. C3r = DP. 181.
18. C4r = L. 1.
19. D1r Two men in long gowns [very bad : as No. 3 ?] 66 x 30.
20. D1r Merchant opening his pack, [B.] 71 x 36.
21. D2v = L. 2.
22. D4v = V. 10. [B.]
23. D4v A naked woman. [B.] 69 x 36.
24. E2v King with a favourite who whispers to him, and two attendants. 68 x 47.
25. E2v Woman standing on chequered floor in attitude of supplication. [B.] 67 x 34.
26. E4v Device 3 B
    E5r = No. 2.
    E5v = No. 26.

28 Bartholomeus de Clereville, The copye of the letter folowynge whiche specifyeth of the great batayle, that ever was etc. Antwerpen, Jan van Doesborch, (c. 1518).  Oxford Bodleian Library: douce c.247                 http://tei.it.ox.ac.uk/tcp/Texts-HTML/free/A18/A18988.html

No. 1 is an imitation of the Chronicle series, and is used in the edition of 1512 printed by H. Eckert. A copy of this cut is used on fo. 99 b of the Dutch Bible printed by Claes de Grave, 28 June 1518. The copy is much damaged. That it is a copy and not the original seems clear from the fact that a slightly smaller size is obtained by omitting part of the design round
the edge. Nos. 2-4 appear to belong to one set.

1. A1r A battle. One army retreats to the right behind rocks; a horseman bearing a bird on his shield is unhorsed. The other army advances; the leader, a lion on his shield, brandishes a sword. 103 x 102.
2. A1v A man with a spear gives a letter to a youth in a doorway. 69 x 51.
3. A3v A man with long hair carrying a letter, lifts his hat. A fox’s brush hangs down his back. 70 x 50.
4. A3v A Pope with triple cross and crown blesses. 72 x 28.<ol>

29 Vergilius Maro, Publius. Of the lyfe of Virgilius and of his deth, etc. Antwerpen, Jan van Doesborch, (1518?). 4°.

Nos. 1, 5, 6, 7, 8, 9 appear to belong to one set, whether cut for this edition or not it is difficult to say. They are perhaps by the same hand as Nos. 3 and 13. The rest are chiefly odd cuts. Nos. 3 and 13 belong to the Oorspronck set A. No. 4 seems to be German work. Nos. I, 5, 6, 7, 11 are copied in the Dutch edition printed by Vorsterman.

1. A1r The Romans lighting their candles. [A.] 83 x 65.
2. A2v Romulus riding into the town of Reynes. 127 x 83. = Distructie No. 10, CvB 1518 No. 2.
3. A3v = O. 144.
4. A5r Schoolmaster and three pupils : branches above. 118 x 87.
5. B1v  Virgilius speaking with the Emperor. [A.] 86 x 51.
6. B5v V. hanging in a basket and mocked by women. [A.] 83 x 64.
   C1r = No. 1.
7. C2r Statue of Rome surrounded by the gods, on a pillar. [A.] 87 x 50.
8. D1v Two men planting trees. [A.] 65 x 64.
9. D3v  V. carrying off the Soldan’s daughter. [A.] 81 x 69.
10. D4v The Soldan and his attendants, one in black. 72 x 51.
11. D4v Woman in bed, in a turban. 70 x 32.
12. D5v  V. bound and carried off by two men. 96 x 88.
13. D6vTwo workmen building a tower. 67 x 67.
14. E3v Two snakes: one has a head at each end. 83 x 58. [= DP. 23.]
15. F4r The arms of England crowned. 71 x 48.
16. F4v Device 3 B. </li><ol>

29 Story of Mary of Nemmegen. Antwerpen, Jan van Doesborch, (c. 1518?). 4°.

Of the cuts in this book, all except Nos. 5, 6, 12, 13 belong to a single set, and are certainly above the average of the illustrations used by our printer. The surrounding line is double, connected at the corners by short diagonal lines.

1. A1r The devil appears to Mary as she sits under the hedge. 86 x 83.
2. A1v Mary taking leave of her uncle. 87 x 84.
3. A3r Mary taking leave of her aunt; a copy of No. 2. 88 x 83.
   A3v = No. 1.
4. B1r The aunt kills herself. Her soul borne off by two devils. 88 x 84.
5. B4v FJ. 5.
6. B4v FJ. 25.
7. B6v The devil carrying Mary through the air to her uncle. ‘ 88 x 86.
8. C2r Mary lying at foot of wall ; the devil speaks to her uncle. 88 x 84.
9. C2v Mary and her uncle, with pix, setting out. The devil above. 87 x 84.
10. C3v Mary and the pope, in two scenes. 87 x 88.
11. D2v Mary asleep. An angel removes the rings. 88 x 88.
12. D4r V. 15.
13. D4v Device 3 B.

4.4 Proctor revisited: woodcuts c. 1519 – c.1528

31 Die bibele int Corte. 4°. N.p.n.d. (Antwerpen, Jan van Doesborch, c. 1518-1519?). 4 ⁰ NK 4424; NB 3701; USTC 436993; Franssen 1990, nr 44; Franssen 2019 suggests a date after 1523. UC Louvain L 5A (res) 31785

1. Alr Two blocks on which the title is cut.
2. Alr Two cuts of the six days of creation. O 1 and 6.
3. A1r =  O 218 [def]
4. A1v = DP 37
5. Alv = O 134
6. Alv = O 225
7. A2r = O 1
8. A2r = O 2
9. A2v = O 3 and 4
10. A3r = O 5
11. A3v = O 6
12. A4v = O 219
13. A4v = O 21
14. A4v = O 22
15. A4v = O. 20
16. B1v = HF 61b
17. B1v = O 26
18. B1v = O 133
19. B1v = O 27
20. B1v = O 25
21. B2v = HF 61b
22. B2v = O 30
23. B2v = O 133
24. B2v = O 29
25. B2v = O 31
26. B3v = O 134
27. B3v = O 36
28. B3v = O 219
29. B3v = O 35
30. Brv = O 37
31. B4v = O 134
32. B4v = O42
33. B4v = O 219
34. B4v = O 41
35. B4v = O 43
36. C1v = HF 61b
37. C1v = O 49
38. C1v = O 133 (upside down)
39. C1v = O 48
40. C1v = O50
41. C2v = O 147 (hat striped)
42. C2v = O 45
43. C2v = O 147 (hat blank)
44. C2v = O 44
45. C2v.= O 46
46. C3v = O134
47. C3v = O 52
48. C3v = O 219
49. C3v = O 51
50. C3v = O 53
51. C4v = DP 47
52. C4v = O 54
53. C4v Bust of man with cap and moustache #
54. C4v = O 55
55. C4v = O 56
56. D1v Bust of man with glasses reading a book #
57. D1v = O 67
58. D1v DP 37
59. D1v = O 66
60. D1v = O 68
61. D2v = O 134
62. D2v = O 70
63. D2v = O 219
64. D2v = O 69
65. D2v = O 71
66. D3v = O 147 (hat striped)
67. D3v = O 64
68. D3v = O 147 (hat blank)
69. D3v = O 11
70. D3v = O 63
71. D4v = HF 61b
72. D4v = O 59
73. D4v = O 133
74. D4v = O 60
75. D4v = O 58
76. E1v = HF 61b
77. E1v = O 73
78. E1v = O 133
79. E1v = O 72
80. E1v = O 74
81. E2v = O 147 (hat striped)
82. E2v = O 77
83. E2v = O 147 (hat blank)
84. E2v = O 76
85. E2v = O 78
86. E3v = O 134
87. E3v = O 80
88. E3v = O 219
89. E3v = O 81
90. E3v = O 79
91. E4v = BC C4v #
92. E4v = O 83
93. E4v = DP 37
94. E4v = O 82
95. E4v = O 84
96. F1v = O 134
97. F1v = O 86
98. F1v = O 219
99. F1v = O 87
100. F1v = O 85
101. F2v = O 147 (hat striped)
102. F2v = O 89
103. F2v = O 147 (hat blank)
104. F2v = O 90
105. F2v = O 88
106. F3v = O 133
107. F3v = O 92
108. F3v = HF 61b
109. F3v = O 91
110. F3v = O 93
111. F4v = BC C4v #
112. F4v = O 96
113. F4v = DP 37
114. F4v = O 97
115. F4v = O 95
116. G1v = O 134
117. G1v = O 101
118. G1v = O 219
119. G1v = O 100
120. G1v = O 102
121. G2v = O 147
122. G2v = O 106
123. G2v = O 147
124. G2v = O 107
125. G2v = O 105
126. G3v = O 133
127. G3v = O 113
128. G3v = HF 61b
129. G3v = O 114
130. G3v = O 112
131. G4v = BC C4v #
132. G4v = O 119
133. G4v = DP 37
134. G4v = O 120
135. G4v = O 118
136. H1v = O 147 (hat striped)
137. H1v = O 125
138. H1v = O 147 (hat blank)
139. H1v = O 124
140. H1v = O 126
141. H2v = HF 61b
142. H2v = O 130
143. H2v = O 133
144. H2v = O 129
145. H2v = O 131
146. H3v = BC C4v #
147. H3v = O 136
148. H3v = O 135
149. H3v = O 137
150. H4v = O 134
151. H4v = O 139
152. H4v = O 219
153. H4v = O 140 (NW 2)
154. H4v = O 138
155. J1v = O 147 (hat striped)
156. J1v = O 142
157. J1v = DP 37
158. J1v = O 143
159. J1v = O 141
160. J2v = O 148 / Dympne 1
161. J4r = O 149
162. J4v = O 150
163. K1v = BC C4v #
164. K1v = O 152
165. K1v = DP 37
166. K1v = O 151
167. K1v = O 153
168. K2v = O 147 (hat striped)
169. K2v = O 155
170. K2v = O 147 (hat blank)
171. K2v = O 156
172. K2v = O 154
173. K3v = O 147 (hat striped)
174. K3v = O 158
175. K3v = O 147 (hat blank)
176. K3v = O 159
177. K3v = O 157
178. K4v = BC C4v #
179. K4v = O 162
180. K4v = DP 37
181. K4v = O 163
182. K4v = O 161
183. L1v = DP 37
184. L1v = O 166
185. L1v BC C4v #
186. L1v = O 167
187. L1v = O 165
188. L2v = O 147 (hat blank)
189. L2v = O 172
190. L2v = O 147 (hat striped)
191. L2v = O 171
192. L2v = O 173
193. L3v = O 134
194. L3v = O 169
195. L3v = O 219
196. L3v = O 168
197. L3v = O 170
198. L4v = O 133
199. L4v = O 176
200. L4v = HF 61b
201. L4v = O 177
202. L4v = O 175
203. M1v = DP 37
204. M1v = O 214
205. M1v = BC C4v #
206. M1v = O 213
207. M1v = O 215
208. M2v = O 133
209. M2v = O 221
210. M2v = O 219
211. M2v = O 220
212. M2v = O 222
213. M3v = O 147 (hat blank)
214. M3v = O 249
215. M3v = O 147 (hat striped)
216. M3v = O 248
217. M3v = O 250
218. M4v = HF 61b
219. M4v = O 253
220. M4v = O 134
221. M4v = O 252
222. M4v = O 254
223. N2v = O 179
224. N2vb = O 180
225. N3r = O181
226. N3r = O 180
227. N3v = O 183
228. N3v = O 180
229. N4r = O 184
230. N4r = O 180
231. N4vb = O 182
232. N4v = O 185
233. O1r = O 180
234. O1r = O 186
235. O1v = O 187
236. O1v = O 180
237. O2r = O 188
238. O2r = O 180
239. O2v = O 189
240. O2v = O 182
241. O3r = O 190
242. O3r = O 180
243. O3v = O 225
244. O4r = O 245
245. O4r = O 247
246. O4r = O 246
247. O4r = O. 193
248. P1r = DP 37
249. P1r = O 134
250. P1v = O 226
251. P2r = O 228
252. P2r = O 229
253. P2v = O 235
254. P3r = O 228
255. P3r = O 236
256. P3v = O 241 (O: Luxurien. BC: Van Oncuysheyt.
257. P4r = O 228
258. P4r = O 242
259. P4v = O 230
260. Q1r = O 228
261. Q1r = Two devils force souls to enter a sea of ice
262. Q1v = O 228
263. Q1v = O 239
264. Q2r = O 228
265. Q2r = O 240
266. Q2v = O 233
267. Q3r/v missing
268. Q4r = O 228
269. Q4r = O 238
270. Q4v = O 225

32 (Howleglas, Tyll). (Antwerpen, Jan van Doesborch, c. 1519). 4°. Proctor, Van Doesb. 19; NK 1144; ESTC S117876; NB 15991; USTC 437066; STC 10563; Franssen 1990, p. 19 and Franssen 2017, nr 32.

1. J4r. Howleglas hands the pot to the winedrawer at Lubeck. 78 x 63.

33 Der dieren palleys.Antwerpen, Jan van Doesborch, 15 mei 1520. Proctor, nr. 21. With a few exceptions the cuts in this book belong to a single set. These are all more or less bad, the majority execrable, a few atrocious, one or two, especially those which look like illustrations to Aesop (Nos. 163, 164), almost tolerable. That they were not designed for this particular edition is shown by their broken condition, and by the fact that at least one belonged to J. van Doesborgh in 1518 (FJ. no. 17). Another occurs at about the same date in Virgilius. The rest of the cuts are chiefly apospasmatia. Those marked B (Nos. 37, 39, 48, 66) belong to the curious archaistic set which occurs in the Oorspronck. Those (Nos. 169 iqq.) called C arc apparently by the same hand as set B in the Fifteen Tokens. Those cuts which do not belong to any set in particular arc called A. Some of these are noticeable : Nos. 9 to 14, and possibly 5, 6, 8, 15, 168, as being cuts from the book I called Thuys der fortunen. No. 7 is an old fifteenth-century cut, which came from Delft to Antwerp with H. Eckert. No. 126 is particularly interesting, as being one of the set used in the Nieuwer Werelt but not found in any of Doesborgh’s known American books : compare New lands, No. 1. No. 137 is very curious, and it is difficult to conjecture its source: the work is very good. No. 199 is apparently from a devotional book. Those cuts which reappear in NL. are all in a better state here, and help to fix a date for that work. There are also two cuts taken from the Fifteen Tokens, and one from the Oorspronck set A.

1. A1r Birds, beasts and fishes. At top three figures
2. A1r Two blocks on which part of the title is cut. [A.]
3. Alv Prince’s portrait under arch, with quarterings. [A.] 124 x 93.
4. A2r = O. 13.
5. A3v and A4r. The ten ages of man (one block). [A.] 354 x 73.
6. A3v and A4r. The ten corresponding animals (one block). [A.] 354 x 33.
7. A4v S. Augustine: Conway, p. 278, no. 46: heart inked in. [A.] 77 x 38.
8. A5r Anatomical figure. [A.] 121 x 90.
9. A5v Death enthroned. [A.] 72 x 47.
10. A5v Skeletons. [A.] 46 x 57.
11. A5v Colericus. [A.] 70 x 47.
12. A5v Flegmaticus. [A.] 71 x 48.
13. A5v Sanguineus. [A.] 70 x 48.
14. A5v Melancholicus. [A.] 71 x 48.
15. A6v Phrenological head. [A.] 121 x 92.
16. B1rb Shepherd and four lambs. 56 x 63.
17. B1vb Two rams. 59 x 64.
18. B2ra Two boars. 68 x 61.
19. B3ra Ass. 73 x 63.
20. B3vb Two animals: one, like an ox, walks downwards: the other has  circular small serrated horns. 82 x 62.
21. B4ra Four animals: two facing right, two left: one is a goat. 81 x 62.
22. B4va Two snakes swimming below willows. 81 x 57.
23. B4vb = V. 14.
24. B5ra Three asps attacking a prostrate man. 54 x 64.
25. B5va Spider in her web. 54 x 63.
26. B5vb Two snaily animals. 54 x 62.
27. B6ra ‘Bonnacon.’ 3 legs. One horn outside cut at top. 82 x 60.
28. B6rb Ox. 81 x 62.
29. C1ra Silkworm. 42 x 63.
30. C1rb. Two ‘boraxes’ (toads). 82 x 64.
31. C1vb. Three toads. 49 x 64.
32. C2rb Two buffaloes, with serrated horns. 80 x 65.
33. C2va Three grasshoppers. 71 x 57.
34. C2vb ‘Buprestia’ : like a bull. 83 x 58.
35. C3ra Four flies hovering round a cask. 46 x 65.
36. C3rb Goat. 83 x 56.
37. C3va Half length figure of man in gown. Nearly a quarter of the block is left blank. (B.) 37 x 28.
38. C3vb Stonebuck; with dropping ears. 61 x 58
39. C4ra = O.47. [B.]
40. C4rb Five dogs. 82 x 65 C4vb = No. 37.
41. D1ra Two cats at a fountain. 68 x 59.
42. D1va ‘Caccus’; breathing fire 82 x 64
43. D1vb Camel. 81 x 63 D2ra = No. 39.
44. D2va ‘Cameleon’ long neck and tail: one forepaw raised 8o x 65. D2vb = No. 37.
45. D3ra ‘Cameleon.’ A hairy camel. 8o x 64.
46. D3ra ‘Capriolus.’ 75 x 63.
47. D3va Beaver with a branch. 79 x 63.
48. D4ra Half-length figure in a turban. (B.]. 40 x 26.
49. D4va Man teaching ‘chama’to stand onits hind legs. 81 x 57.
50. D4vb ‘Calopus.’ 80 x 59.
51. E1ra The hart, drinking. 69 x 64.
52. E1vb ‘Zilio’ killing a man. 81 x 64.
53. E2ra ‘Cecula’; snakes under trees.
54. E2ra ‘Cerates’ with eight horns. 81 x 63.
55. E2va ‘Cephos ‘ and ‘ Ccntrococa ‘,two monsters 73 x 63.
56. E2vb ‘Cirogrillus’ like a pig. 43 x 59.
57. E2vb ‘Crekelen ‘, four beetles. 43 x 57.
58. E3ra ‘Cytocrocea’: toed animal with head like a cat. 57 x 61.
59. E3rb ‘Critetus’ , like puppy: fills only half the space. 33 x 62.
60. E3va ‘Coluber’, several curling snakes. 46 x 63
61. E3vb ‘Cocodrillus’, jumping: castle at back. 73 x 66.
62. E4ra ‘Four coneys. 62 x 61.
63. E4va ‘Damma’, has horns with gouttes. 70 x 58
64. F1ra ‘Damula’; like a goat. 74 x 65.
65. F1ra Dragon. 87 x 66.
66. F1vb Like 0.133, but a different block. [B.]. 39 x 28.
67. F1vb ‘Draconcopedes’: Serpant with woman’s head. 68 x 64.
68. F2rb ‘Dasse’: a pig with a harp snout. 55 x 70.
69. F2rb ‘Dypsa’ A man drinking, and three snakes. 70 x 63.
70. F2va ‘Dromeda’ and ‘dammula.’ 83 x 64. F2vb = No. 39.
71. F3ra Man with sword fighting the hydra. 76 x 56.
72. F3ra The horse. 80 x 63. F3va =No. 37.
73. F3vb. Elephant: standing on his trunk. 73 x 63. F4va = No. 39.
74. F4va ‘Enchires.” One horn shaded, one white. 81 x 58.
75. F4vb ‘Enidros.’ Two, one has saw-like tail held up. 57 x 61.
76. G1ra ‘Cyrogrillus’ and ‘ Erinacius ‘: one a pig, the other holds alizard. 51 x 63.
77. G1rb ‘Edus.’ Two; one stands on its hind legs. 43 x 63.
78. G1va ‘Emorrois.’ Three snakes, one three-headed. 76 x 64.
79. G1vb A tree and a leech. 63 x 58.
80. G2r a ‘Falena’ and ‘Fiber,’ resembling a boar and a sheep. 71 x 63.
81. G2rb Four ants on and about a tree-trunk. 70 x 59.
82. G2va ‘Myren.’ Toed animal with a bulbous body. 35 x 56.
83. G3ra ‘Furus’ and ‘ Furunculus.’ One is a six-legged beetle. 57 x 57.
84. G3rb Gazelle, with horns and tusks, leaping. 78 x 63.
85. G3va ‘Gamaleon ‘; quadruped with wings and long tail. 72 x 66.
86. G4ra ‘Glandosa’ and ‘Gnatrix ‘: two snakes, one in cistern; the other kills a man. 78 x 58.
87. G4rb ‘Grillus’: a sharp-nosed, six-legged beetle. 29 x 62.
88. G4va ‘Hericeus.’ Three hedgehogs or urchins, 46 x 62. G4va = No. 37.
89. G4vb ‘ Hirena ‘ or hyaena. 58 x 58.
90. H1ra ‘Histrix’: very like No. 56. 44 x 57.
91. H1rb The buck. Hairy back and indented curved horns. 69 x 57.
92. H1vb ‘Hinnulus ‘; walking downhill, with one foreleg raised. 75 x 61.
93. H2ra ’Jaculus.’ Man under tree attacked by winged snake. 81 x 62.
94. H2rb ‘Icinus.’ Two, resembling guinea-pigs. 44 x 71.
95. H2va Two lizards. 58 x 70.
96. H2vb ‘Lamia’ and ‘ Lausanum’ ; ox and goat. 80 x 57.
97. H3ra Two lions. 79 x 63.
98. H3va Leopard seated. 67 x 58.
99. H3vb ‘Leonthophorus,’ like a lion, and ‘ Leucrocuta.’ 78 x 64.
100. H4ra Hare leaping among rocks. 71 X 59. H4vb = No. 65. Here ‘ Leviathan.’
101. J1ra Silkworm (snail) and cocoon. 59 x 62. J1va = No. 58. Here ‘Lintworm.’ J1vb = No. 33.
102. J2ra Three wolves howling over their prey. 70 x 57.
103. J2va ‘Luter’ holding a fish.
104. J2vb A man shitting worms. 59 x 40.
105. J3ra ‘Lichaon’ : calf-like, three-toed animal. 50 x 61.
106. J3ra ‘Maricomorion.’ Quadruped with human head and long tail. 72 x 62.
107. J3va Weasel, a small animal. 32 x 58.
108. J3vb ‘Mumumetus,’ with human head, and ‘Manticora,’ a monkey. 80 x 58.
109. J4ra ‘Marter ‘ ; small animal under a tree. 55 x 64.
110. J4rb ‘Melois,’ ‘Melosus,’ ‘Monocheros,’ and a child. 80 x 61.
111. J4va ‘Migalc,’ like No. 107, but the back touches top of cut. 31 x 58. J4va Mule. = No. 19.
112. K1ra Two black mice. 39 x 61.
113. K1va ‘Musquelibet,’ letting his “impostume” run out. 74 x 64.
114. K1vb ‘Daer’ or multipes. Five crawling about a stone. 49 x 62.
115. K1vb ‘Nepa.’ Two spotted snakes : one’s head is dropping off. 48 x 67.
116. K2ra ‘Neomon’: a lizard fighting a snake. 46 x 59.
117. K2rb Three wild asses. 82×61.
118. K2va ‘Oraffus’ (giraffe) and ‘Onocenthaurus,’ man with ass’s head, holding a staff. 81 x 62. K2vb = No. 116 upside down. K3ra ‘Orix.’ = No. 91.
119. K3rb Panther, with large spots, breathing fire. 67 x 62. K3va ‘Papro.’ = No. 102.
120. K3vb ‘Pathion.’ Three sheeplike animals marked with stars. 57 x 65.
121. K4ra ‘Parandrus,’ a stag; and ‘Pardus,’ spotted and leaping. 81 x 58.
122. K4rb ‘Pilosus,’ etc. Man with animal’s hindquarters; small animal with hairy mouth. 74 x 57.
123. K4va. = PJ. 1, with a worm-hole.
124. K4vb ‘Pegasius’; a winged cow. 74 x 66.
125. L1ra ‘Pigargus,’ a goat with long horns. 72 x 62.
126. L1rb Two Indians point spears at birds’ nests in trees. [A.] 89 x 68.
127. L1va ‘Vuellen’, like sheep: one large and two small ones. 84 x 58.
128. L2ra A bed with two pillows and four huege flies. 58 x 57. L2ra = No. 37. L2ra = No. 48.
129. L2va Two boars fighting before an oak tree. 82 x 63.
130. L2vb ‘Pader’ ; snakes. One raises itself to top of cut 75 x 55.
131. L3ra Two frogs on a striped ground. 57 x 63.
132. L3rb ‘Rangifer,’ with 3 long and 2 short horns: below, a squirrel. 79 x 58. L3vb = No. 112.
133. L4ra ‘Regulus’ : cock with snake’s tail. 72 x 62.
134. L4rb.’ Rutela ‘ : spider and web between trees. 60 x 58.
135. L4va Salamander in flames. 62 X 58.
136. L4vb ‘Saura ‘ like a small seal, with long spiral tail: stars along body. 36 x 59.
137. M1ra Man in fool’s cap sits at table, on to which a cat climbs. Label : Soudic mij met drincken ver || gheten Die kat sou myn pensen eten. [A.] 123 x 65.
138. M1rb ‘Ethele’; worms swimming, etc. 36 x 61.
139. M1va ‘Scrabones,’ flies attacking a cow. 51 x 63.
140. M1vb ‘Salpiga,’ etc. Three snakes. One bites a man lying who raises his arm. 82 x 63.
141. M2ra ‘Situla,’ etc. Three snakes, one winged. 79 x 62.
142. M2rb Scorpion, like a four-legged fish: long tail with sting. 59 x 38.
143. M2va ‘Seta’ Three insects: a snake coming out of a hole, and another snake. 57 x 64.
144. M2vb ‘Sploator colubri.’ Three six-legged beetles. 61 x 58.
145. M3ra Two black moles. 54 x 63.
146. M3rb ‘Stier’ ; very like Nos. 27, 28. 81 x 59. M3va = No. 37. M3va = No. 48. M3vb = No. 74.
147. M4ra ‘Taxus,’ a small doglike animal. 29 x 62.
148. M4rb ‘Tragelaphus’ and ‘Tragodita,’ with indented horns. 78 x 66.
149. M4va ‘Houtworm’; man operating on a tree. 60 x 63.
150. M4vb ‘Motte’: woman seated behind table on which are moth-eaten garments. 74 x 65.
151. N1ra ‘Beynocheros’ breathing fire. ‘Monocheros,’ an unicorn. 82 x 62.
152. N1rb. Woman brushing lice out of a man’s hair. 79 x 64.
153. N1va ‘Tirus’: tree with nest; man seated at table; two snakes. 82 x 58.
154. N1vb ‘Tigris’: three lizard-like creatures attacking a man who defends himself with a spear. 58 x 56
155. N2ra ‘Tortuca,’ tortoise (?) with a stinged tail. ‘Corde’; man holds a snake : three others attack his legs. 73 x 58.
156. N2rb Three ibexes on a flat-topt rock. 45 x 51.
157. N2va Two cows. 78 x 63. N2vb = No. 17.
158. N3ra ‘Vesontis,’ like a goat, climbs up a rock. 60 x 58.
159. N3rb Two calves. 82 x 64.
160. N3va ‘Vipera’ : man sits at table: two snakes on it, two on floor. 78 x 65. N3vb = No. 39. N3vb = No. 48.
161. N4ra ‘Uro’ with a man on his horns. 85-87 x 67-64.
162. N4rb Two bears dancing. 79 x 63. N4va = No. 39. N4va = No. 48.
163. N4vb ‘Uncia’ ; pulling down a hare which hangs on a tree. 64 x 57.
164. O1ra Fox at foot and fowl at top of tree talking. 81 x 57.
165. O1va Unicorn placing his forefeet in a woman’s lap. 82 x 62.
166. O1vb A monkey in a tree. Three others at foot. 72 x 57.
167. O2rb ‘Subro.’ Two hounds on its horns, one on its back, one below. 77 x 63. O2v Title-cut (No. 1) with the three figures at top cut off.
168. O3v The solar system. [A.] 135 x 131.
169. O4ra Torch with broad base, two dots below. [C.] 53 x 12.
170. O4rb Long torch, line on right only. [C.] 75 x IO.
171. O4rb Fire. [C.] 38 x 22.
172. O4rb Short torch with much flame. [C.] 53 x 23.
173. O4rb Fire. [C.] 22 x 44. O4va = No. 173, upside down.
174. O4vb Two goats on their hind legs embracing. [C.] 41 x 23.
175. O4vb Stars falling. [C.] 50×24.
176. O4vb Man in flames. [C.] 45 x 23.
177. P1ra Gryphon. [C] 24 x 50. P1ra = No. 39. P1ra = No. 48.
178. P1rb Eagle. 80 x 60.
179. P2ra ‘Achacus,’ like a duck with a hooked bill. ‘Antifrigius,’ with tail like a peacock. 84 x 58.
180. P2rb ‘Achantis’ : two large and six small birds. 80 x 62.
181. P2va Boy with three hawks, two on a perch, one on his wrist. 82 x 61.
182. P3ra ‘Ariephilon,’ like a large duck. 68 x 62.
183. P3rb ‘Caprimulgus’ : one flying, one with three eggs. 82 x 63.
184. P3vb ‘Alietus,’ a gorgeously feathered eagle-like bird. 81 x 60.
185. P4ra ‘Aleion’ ; swan-like bird with three young ones. 63 x 62.
186. P4rb Three small ducks swimming. 68 x 58.
187. P4va Old man driving three geese uphill 82 x 63.
188. Q1ra ‘Ardeola ‘: two birds facing ; a smaller flics between. 37 x 62.
189. Q1ra ‘Ardea.’ Goose-like bird holding a large worm. 48 x 62.
190. Q1rb Two tree trunks and three bees. 54 x 66.
191. Q1vb ‘Basiliscus ‘; bird with crown and curled scaly tail. 78 x 63.
192. Q2rb ‘Barliate’ : two trees, with a bird on each. 67 x 58.
193. Q2vb ‘Bistarda’ and ‘bonosa.’ Small bird at top: large bird with a dead rabbit. 76 x 66.
194. Q3rb Two owls, one with a mouse. 53 x 62.
195. Q3va ‘Buteus,’ etc. Three birds, one at top with long bill; another holds a fish. 82 x 62.
196. Q3vb ‘Bibones.’ Flies round a wine-jug, cup, and fruit. 68 x 63.
197. Q4ra ‘Cantarides,’ five flies. 47 x 62.
198. Q4va ‘Selintides.’ Two small birds on a rock. 39 x 60.
199. Q4vb ‘Caladrius.’ Woman in a canopied bed looking at a crucifix. Bird perched at foot. [A.]. 89-87 x 65.
200. R1ra ‘Capuijn.’ Small bird on a goat’s back, another sucks its udder. 54 x 57.
201. R1rb ‘Carduwelis.’ Bird in cage, two others perched above. 47 x 62.
202. R1va ‘Carabrion.’ Small bird flying over a fire. 53 x 63.
203. R1vb ‘Vliegende hert,’ like a locust. 38 x 63.
204. R1vb ‘Crekelen.’ One on the top of something, another below. 53 X 57.
205. R2ra A stork, nest, and three young on a roof. 57 x 63.
206. R2va Flies buzzing about a leg of mutton. 64 x 61.
207. R2vb Two trees : on one three birds, on the other one, and a nest with two young ones : two birds below. 82 x 62.
208. R3rb ‘Cinomia.’ Two flies, one on right with open wings. 47 x 61.
209. R3rb Dogfly. Two, one on left with open wings. 33 x 64.
210. R3vab Dove carrying a branch. [? part of set.] 56 x 63.
211. R4ra ‘Coredulus,’ bird picking a bone. [? part of set.] 37×62.
212. R4ra Bird pecking at ground at foot of a tree. 31 x 63.
213. R4ra Two tree tops : in each a raven, facing. 49 x 63.
214. R4rba ‘Cocurnix.’ Leafless tree: bird on branch, nest with two young ones. 43 x 63.
215. R4va ‘Cocix.’ Cuckoo eating eggs in a nest: another bird above. 56 x 64.
216. R4vb Leafless tree with 3 nests (two with young) and 4 birds. 52 x 64.
217. R4vb ‘Corinta,’ like a guinea hen. 36 x 65.
218. S1ra ‘Cocock.’ Leafy tree top with bird. 54 x 62.
219. S1va ‘Cubech.’ Three small birds : on the left a nest. 44 x 64.
220. S1vb Man lying under tree, attacked by flies. 38 x 62.
221. S2ra A swan. [No edge-lines : good work. A.] 56 x 53.
222. S2ra Two swans in water, one with its head under. 42 x 62.
223. S2rb ‘Diomede:’ three small birds perched on holed rocks (?) 39 X 62.
224. S2vab ‘Draycha :’ three humming birds. 32 x 57.
225. S2vb ‘Echitus:’ bird like quail before a hill: three flies above. 54 x 63.
226. S3ra Two falcons, one gnawing a bone, one flying up. 70 x 62.
227. S3va = PJ. 8, with a wormhole. S3vb = No. 215.
228. S4ra Nightingale. Three birds on a leafless tree. 55 x 62.
229. S4ra ‘Fucus.’ Nine bees flying about a tree trunk. 46 x 62. S4rb = No. 193.
230. S4va A cock. [Style as no. 221.] 70 x 51.
231. S4va Two cocks fighting. 40 x 62.
232. T1ra Two pheasants. 34 x 63.
233. T1rb Eagle with a bird’s head in his talons. 39 x 62.
234. T1rb Hen and four chickens. 47 x 64.
235. T1vb ‘Cappuin.’ Woman cutting a hen’s throat: the cock looks on. 73 x 62. T2ra = No. 207.
236. T2 rb ‘Gripe.’ Winged lion with a bird’s beak. 80 x 62.
237. T2va = PJ. 3.
238. T2vb ‘Gricocenderon ;’ like a swan. 61 x 63.
239. T2vb ‘Girfalco,’ bites another bird’s neck. Small bird on top of hill above ; nest halfway down. 77 X 64.
240. T3ra = PJ. 4.
241. T3va Five cranes flying to the left. 29 x 62.
242. T3va A church with two towers. Birds flying about it. 61 x 63.
243. T3vb Harpy standing on a prostrate man. 80 x 63. T4ra = No. 242.
244. Trb4 Dog and bird fighting for a running rabbit. 55 x 62.
245. T4va Ibis holding fish : two fish in river. 53 x 64.
246. T4vb ‘Ibos : ‘ two long-necked birds and a horse. 76 x 62.
247. V1ra Cistern at foot of cliff: three birds on the edge 76 x 64.
248. V1rb ‘Kiches.’ Two leafless trees : on one 3 birds, on the other a nest and a bird flying to it. 55 x 62.
249. V1va ‘Kinnius ;’ birds on and about a stone. 37 x 63.
250. V1vb ‘Lagus.’ Bird with eel swimming to tree on which is a nest with 7 young. 79 x 62.
251. V1vb ‘Laagepus.’ Bird with rabbit’s head. 47 x 64.
252. V2ra ‘Lymachus.’ Leafless tree-top with nest ; in it a bird and two young. 43 x 63. V2rb = No. 228.
253. V2va b ‘Magnates,’ like a heron, with a fish in its mouth. 84 x 62.
254. V2va ‘Meerle.’ One in cage, one on tree-trunk, conversing. 53 x 63. V2vb = No. 182.
255. V3ra ‘Meropus,’ ties its neck in a knot. Smaller bird in front with prey. 74 x 62. V3rb = No. 250. V3vb = No. 219. V3vb = No. 186. V4ra = No. 212. V4ra = No. 234. V4va = No. 211. V4vb = No. 181.
256. X1ra Magpie holding a coin. Above, small bird surrounded by six flies. 84 x 58. X1rb = No. 196.
257. X1vb ‘Opimachus,’ like a rabbit with wings and beak. 67 x 62.
258. X2ra ‘Nepas.’ Long-billed bird picking up worms. 46 x 60.
259. X2rb ‘Onocraculus,’ like a swan pecking at objects on the ground. 61 x 60.
260. X2va ‘Osyna,’ etc. One bird swimming, another flying, holding a large bone. 80 x 62. X2vb = No. 194.
261. X3ra Old woman with a stick, a basket on her head, walking. 79 x 62.
262. X3va ‘Passer.’ Four birds in a cornfield. 62 x 65.
263. X4ra Two peacocks, one with tail displayed. 81 x 62. X4va = No. 213. X4va = No. 212.
264. X4vb At back a bird swimming; one in front guzzling frogs. 61 x 62. Y1ra = No. 241, upside down.
265. Y1ra Leafless tree top. On extreme left a nest: bird perched near it. 39-7 x 61. Y1rb = No. 207. Y1va = No. 264.
266. Y1vb ‘Butterflies.’ Five flies round a flower. 51 x 61.
267. Y2ra The pelican in her piety: 3 young ones. 82 x 69. Y2va = No. 180.
268. Y3ra ‘Exter.’ Two rook-like birds on roofs, conversing. 57 x 62. Y3rb = No. 252.
269. Y3va ‘Papegaye,’ with a collar round its neck. 60 x 66.
270. Y3vb Five flies around flames issuing from a furnace. 84 x 62. Y4ra = No. 238. Y4rb = No. 216. Y4va =No. 139. Y4vb = No. 225. Aa1ra = No. 220.
271. Aa1ab ‘Strix:’ bird in water feeds 2 young: two different birds above. 54 x 58. Aa1va = No. 189.
272. Aa1vb Sort of winged mule : above small birds on a truss of hay. 88 x 62.
273. Aa2rb ‘Tarda,’etc, Two birds, the upper has curly horns. 83 x 62.
274. Aa2va Two birds on a tree conversing. 52 x 62.
275. Aa3ra Man climbing a tree to a nest. 78 x 54. Aa3rb = No. 229.
276. Aa3va Three owls in a leafy tree-top. 60 x 61.
277. Aa3vb Hoopoe, large crested bird. 73 x 63.
278. Aa4rb Bird with webbed feet pecks at a grassy hillock. Two similar birds above. 54 x 63.
279. Aa4rb ‘Vleermuys.’ 5 bats (?) fly to one seated on a rock. 58 x 67.
280. Aa4v = FT. 7. Bb1r = No. 1, with the top part cut off as before.
281. Bb2ra Numerous Ash in the water below a boat. 72 x 64.
282. Bb2rb Man putting an eel into a basket. 73 x 60.
283. Bb2va Man packing herring in a barrel. 79 x 58.
284. Bb2vb Three crowned fish on a shield. [A.]
285. Bbr3a 1 large, 3 small, and I large fish, the last in a net. 74 x 64.
286. Bb3rb Large fish with fire and a vessel on his back. Below, another fish. 77 x 67. Bb3b(i). = No. 138.
287. Bb3va Several small fish below a willow. 73 x 66.
288. Bb3vb Aureum vellus.’ Three small round fish. 41 x 66.
289. Bb4ra Two large and one small fish swimming round the foot of a cliff. 51 x 62.
290. Bb4rb ‘Abydes.’ Fish with four legs and animal’s head. 59 x 58.
291. Bb4rb Two flat fish, ‘Ahune,’ with ears and pigs’ tails. 58 x 58.
292. Bb4vb Two large fish swimming to a net in which are six small fish. 69 x 6l.
293. Bb4vb Two eels, two flat fish, and a large fish with another in its mouth. 74 x 63.
294. Cc1ra A merman. 72 x 57.
295. Cc1rb A large fish, and 3 smaller ones. The lowest touches the bottom of the cut. 70 x 60.
296. Cc1va Lobster with six legs and two claws. 76 x 57.
297. Cc2ra Two dogs with scales and fins 87 x 65.
298. Cc2rb Three fish, the middle one horned. The lowest caught by a man seated on the shore. 77 x 65.
299. Cc2va ‘Cetus,’ the whale. Sideways. 67 x 83.
300. Cc3ra Lobster with eight legs and two claws. 54 x 67.
301. Cc3ra Otter-like animal with fish’s tail. 27 x 64.
302. Cc3rb Small oval beast with two legs, and a quadruped with a man’s head, fins, and scales. 77 x 57.
303. Cc3va ‘Mussels,’ like whelks. 36 x 58.
304. Cc3vb (2). Four ‘Cockles,’ similar. 48 x 57.
305. Cc3vb (2). Fish with bird’s head ; conger eel. 50 x 56.
306. Cc4ra ‘Cocodrillus,’ like a bear. Two birds fly towards his mouth. 60 x 58.
307. Cc4va Sea dragon, upside down. 74 x 65.
308. Cc4vb Two mermaids without faces. ‘Dolphins.’ 68 x 55.
309. Dd1ra A fish : below, a shell fish with pig’s head, upside down. [Block split.] 60 x 61.
310. Dd1rv Three fish: one bristly, one long, one flat. 87 x 66.
311. Dd1va Small animal with two young: cow: cow-like animal with fish’s tail. 82 x 63.
312. Dd1vb Two long fish; cut sideways. 53 x 73.
313. Dd2ra Three animals with fish’s tails (like a cow, sheep, and calf). 85 x 64.
314. Dd2rb A large fish lying on the sea-bottom : above its tail, a group of fish like sprats. 48 x 63.
315. Dd2va ‘Estinis,’ a cray fish; eight legs. 47 x 69.
316. Dd2vb ‘Erox:’ two large fish, one with turned-down, one with turned-up nose. 55 x 59.
317. Dd3ra A ship : six fish sticking to her bottom : others on rocks, etc. 79 x 58.
318. Dd3rb ‘Esox ;’ two large fish, the upper facing right, the lower left. Sideways. 63 x 82. Dd3va = No. 311.
319. Dd3vb Three fish: the middle one has six small ones around his mouth. 76 x 57.
320. Dd4ra Fish with eight black legs : below, three small fish. 45 x 57.
321. Dd4rb ‘Gobio,’ a flat fish: below, two small ones on a rounded rock. 58 x 54.
322. Dd4va Fish with duck’s feet: animal like beaver on a spit of land. 74 x 65.
323. Dd4vb Four flying (?) fish, and another fish below. Sideways. 56 x 72.
324. Dd4vb ‘Icinus marinus,’ a hedgehog, apparently standing in shallow water. 34 x 68.
325. Ee1ra Three fish : the upper has a curly shell, the middle one a hump. 75 x 63.
326. Ee1rb ‘Karabo,’ a large fish facing right : below, an eel. 58 x 68.
327. Ee1va ‘Koky.’ Beast with cow’s head, scaly body, and four hands. 73 x 66.
328. Ee1vb Sea lion. 86 x 64.
329. Ee1vb Two sea hares. 62 x 58.
330. Ee2ra Sea serpent with three wings, and. small winged dragon-like quadruped. 87 x 65.
331. Ee 2rb ‘Loligo.’ Large fish curled in crescent shape. Sideways. 57 x 69.
332. Ee2vb Sea locust (two legs only). 35 x 61.
333. Ee2vb Two small fishes between two large ones. 76 x 63.
334. Ee3ra Two sea wolves. 75 x 65.
335. Ee3rb Bird with crest and fish oil : below, fish with head like a fox. 77 x 59.
336. Ee3va Man catching fish with a shrimp net. 85 x 64.
337. Ee3vb Two sea mice : two sea snails : two other small animals. 73 x 62.
338. Ee4ra ‘Murex,’ with a stick in its mouth. 47 x 57. EE4rb = No. 60.
339. Ee4va ‘Multipes.’ Six-legged locust. Below, egg surrounded by sticks. 73 x 58.
340. Ee4vb Four fish at the foot of a cliff. 64 x 58.
341. Ff1ra Sea monk and sea unicorn. 83 x 58.
342. Ff1rb A net held by two men : below, a sea horse, etc. 72 x 58.
343. Ff1va ‘Nercydes :’ a merman and a sea monkey. 85 x 62.
344. Ff1vb ‘Orbis;’ large round fish. 43 x 58.
345. Ff1vb ‘Oysters;’ like snail, each with several heads. 45 x 58. Ff2r a = No. 335.
346. Ff2rb Mermaid holding her tail. Below, an oval shell-fish. 81-79 x 63.
347. Ff2va ‘Pistris’ climbing over a ship. 72 x 58.
348. Ff2va A pig running at a fish : below, three round stones. 43 x 68.
349. Ff2vb Boar with fins and fish’s tail. Sideways. 61 x 80.
350. Ff3ra ‘Polypus :’ scaly creature with eight legs. 37 x 57.
351. Ff3rb Two spotted fish. Sideways. 38 x 72.
352. Ff3va Three large molluscs : below, four small fish. 62 x 60.
353. Ff3vb Long fish with twisted tail and half-human face. Two spotted flat fish. 53 x 55. Ff33vb = No. 131. Ff4ra = No. 30.
354. >Ff4ra Two fish curled in a circle; below, long fish with a human face in its belly. 65 x 57.
355. Ff4rb ‘Salmon,’ etc. ; three fish, the upper two close together, the third with a very curious head. 77 x 64.
356. Ff4va Three fish : the top one hideous : the middle one in a net, the lower edge of which is lifted by the third. 84 x 62.
357. Ff4vb Three very ugly fish. 34 x 70.
358. Gg1ra A ship : close under it a fish : below, a merman. 79 x 57.
359. Gg1rb Siren ; a mermaid with two tails, which she holds. 50 x 67.
360. Gg1va Two fish, the upper very prickly. Sideways. 57 x 68.
361. Gg1vb The sun shining on four fish. 48 x 58.
362. Gg2ra A wriggly creature with ten legs, and a small quadruped with long tail ending in a sting. 58 x 53.
363. Gg2rb Two long and two round fish to the right of rocks. 47 x 61.
364. Gg2va ‘Stoncus,’ a sort of lizard, with spots. 41 x 61.
365. Gg2vb ‘Sturio,’ a large fish above two rocks. 37 x 57.
366. Gg3ra Four ‘starfish,’ all jags. 42 x 60.
367. Gg3rb Apparently meant for three fish with their snouts against rocks on the right. 43 x 60.
368. Gg3rb A white eel and two other fish in a descending scale as to size. Sideways. 52 x 66.
369. Gg3va Fish in a nest at top of tree; another climbs trunk: third fish at bottom. 82 x 62. Gg3vb = No. 332. Gg4ra = No. 352.
370. Gg4rb ‘Tigruis,’ like a poodle : two spotted fish below. 73 x 62.
371. Gg4va ‘Tinnus,’ prickly beast climbing into a ship. 81 x 61.
372. Gg4va ‘Tortuca,’ like a pig with a drum for body. 57 x 57.
373. Gg4vb Shaggy sea cow and calf. 72 x 63.
374. Hh1ra Serpent with a large curved horn and twisted tail: a large spotted flat fish below. 53 x 60.
375. Hh1rb Three fish between broken edges of ice (?). 52 x 66.
376. Hh1va Three creatures : the middle one a fish with two heads and three tails : the lower like a scaly dog. 84 x 57.
377. Hh1vb ‘Ypotamus :’ beaked horse, pecking at its own back. 58 x 60.
378. Hh2rb ‘Zedrosus,’ etc. Three remarkable creatures : the middle one smooth, the rest shaggy. 84 x 62.
379. Hh2va The upper half is a man in armour : the lower a scaly fish’s tail. Hh2vb The middle figure from the top of the title cut. No. 1.
380. Hh3ra Creature with owl’s face and hedgehog’s body. 33 x 58. Hh3ra = No. 340.
381. Hh3r = FT. 5. Hh3r The two side figures from the top of No. 1, placed sideways on each side of No. 381.
382. Hh4v Device.

34 Kamintus episc. Arusiensis (= Westeraes?) A boke of the pestilence. (Antwerpen, Jan van Doesborch, c. 1520). 35 De novo mondo et figura moni praecepti etc. Antwerpen, Jan van Doesborch, (c.1520). 36 (Klacht van de te laat getrouwden) n.p.n.d. (Antwerpen, jan van Doesborch, c. 1520. 37 Of the newe lands, etc. Antwerpen, jan van Doesborch, c. 1520. Franssen 2017, Proctor 22. The cuts in this book are for the most part a collection of those in the three books, Nos. 2, 3, 4; one comes from No. 1. No. 19 occurs in the Chronicle of 1530. No. 18 seems to be by the same hand as the Oorspronck set C. No. 1 is interesting, as apparently belonging (with DP. 126) to a lost book like PJ., NW., and RL.

1.  A1r Male and female savage with 2 children. A bleeding head hangs on a tree (same style as those in NW. and RL.). 66 x 63.
2. A1v  = PJ. 2.
3. A1v  = PJ. 3.
4. A1v  = PJ. 8.
5. A1v = PJ. 5. A2r = No. 1
6. A3r = RL. 1.
7. A3v = RL. 2.
8. A4v = RL. 3.
9. A5r Siege of a fortified gate with portcullis. Scaling ladder. 120 x 89.
10. A5v = RL. 4.
11. A6v = RL. 6.
12. B1v = RL. 5.
13. B2r = NW. 1.
14. B2v-B3r = RL. 7.
15. B3v Two angels show the host to a kneeling worshipper : around it a rosary. 66 x 67.
16. B4r = FT. 25.
17. B4r The Virgin, a sword piercing her neck. 63 x 37.
18. C1r Thomas puts his hand into Christ’s side. [Cf. O. 166.] 56 x 47.
19. 19. 12 b. A body of knights riding. One horse has thrown its rider. [Injured.] 91 x 69. D2r = No. 2. D2v = No. 5.
20. D3r = PJ. 6.
21. D4r  = PJ. 4.
22. D4v = PJ. 7. D5v = No. 4. D6r = No. 3.
23. E1v = PJ. 1.
24. E2v  = PJ. 9.
25. E4r = V. 15.
26. E4v Device 3.

38 (Instruction agaynst the pernycyous doctryne of Martyne Luther), Anwerpen, Jan van Doesborch, c. 1520. Franssen 2017, nr. 38. Not printed by Jan van Doesborch but by Henry Pepwell around 1523. See post of 9 February 2020 on http://janvandoesborch.com/discuss/niet-van-doesborch-niet-wynkyn-de-worde-maar-henry-pepwell 39 The wonderful shape = The noble lyfe and natures of man. Antwerpen, Jan van Doesborch, (after 1520). Franssen 2017, nr. 39; Proctor 23. The cuts are almost all the same in 15 in the Dieren Palleys, the smaller number being due partly to omissions, partly to the imperfection of the  only copy. There are, however, a few cuts which are new:  nearly  all (Nos. 33, 49, 53, etc.) belong to  the ordinary set. The  reader is,  however, warned  that owing to the large number of cuts, and the impossibility of examining the actual books side by side, the identification, or the contrary, of particular cuts is in a few cases uncertain, though it is hopcd that no serious mistake has been made. The only new cut not belonging to the set is No. 326 [corr. 329], one of the grammarcuts of a master and pupils which are so common at this period. [The most important differences between Der dieren palleys and The noble lyfe in the latter concern the omission of almost all the small woodcuts of the authorities. There is only title page while Der dieren palleys has a titlepage for every separate part of the text. In addition The noble lyfe has only one prologue. According the catalogue the copy of the Welcome Library lacks v2-v4, while the Cambridge copy lacks the title page, b2-3, f4, v1-3. So both copies lack v2 and v4. On the list below the woodcuts from the pages b2-3, f2 and v1 are added. PF]

1. [a1r = Tp = DP 1; text in red and black in a square in the middle saying The noble lyfe and natures of man Of bestes / serpentys /fowles || and fisshes that bet he most knowen.]
2. a2r (2).= DP. 4, O. 13.
3. a3ra = V. 9. a3rb = No. 1.
4. a3v, a4r =  DP.  5.
5. a3r, a4v = DP. 6.
6. a4v = DP. 7, the heart not inked in.
7. a5r = DP. 8.
8. a5v = DP. 9-14.
9. b1rb = DP. 16.
10. b1va =  DP.  17. [b2ra = DP. 18. b2vb = DP. 19 b3rb = DP. 20 b3va = DP. 21
11. b3vb = DP. 22]
12. b4ra = DP. 23, V. 14.
13. b4rb. =  DP.  24.
14. B4va = DP. 25.
15. b4vb =  DP.  26.
16. c1ra = DP. 34.
17. c1rb = DP. 28.
18. C1vb =  DP. 29.
19. c2ra =   DP. 30.
20. c2rb =  DP.  31.
21. c2vb =   DP. 32.
22. c3ra = DP. 167. c3rb = No. 19.
23. c3rba = DP.  35.
24. c3va =  DP. 36.
25. c3vb =  DP.  38.
26. c4ra =  DP.  40.
27. c4va =DP.41.
28. c4vb =  DP.  42.
29. d1rb = DP. 43.
30. d1va Cameleopard [not DP. 44]. 8o x 62.
31. d1vb =  DP. 46.
32. d2ra = DP.  47.
33. d2va = DP. 49.
34. d2va ‘Calopus.’ = DP.63.
35. d2vb =  DP. 51.
36. d3rb =  DP. 52.
37. d3va = DP. 53.
38. d3va =  DP.  54.
39. d3vb =  DP. 55.
40. d4ra = DP. 56
41. d4ra ‘Cicade.’ = DP. 57.
42. d4rb = DP. 58.
43. d4rb = DP.  59.
44. d4va    Adders. = DP. 6o.
45. d4v = DP. 61,
46. e1ra: Man facing tree; the illustration to ‘coney’. 60 x 62.
47. e1rb ‘Damma.’  = DP.50.
48. e1rb = DP. 64.
49. e1va  = DP. 65.
50. e2ra ‘Gray ‘ like a hairy pig. 43 x 57.
51. e2ra = DP. 67.
52. e2rb = DP. 69.
53. e2va =  DP. 70.
54. e2va = DP. 71.
55. e2vb =  DP. 72.
56. e3ra = DP. 73.
57. e3vb = DP. 74-
58. e4ra =  DP. 75.
59. e4rb =  DP.  76.
60. e4va = DP. 77.
61. e4va =   DP. 78.
62. e4vb =  DP. 79.
63. e4vb = DP. 80: broken, only 67 x 63.
64. f1ra =  DP. 81.
65. f1rb =  DP. 82.
66. f 1va = DP. 83.
67. f1vb = DP. 85.
68. f2ra =  DP. 84.
69. f2rb  =  DP. 86.
70. f2rb =  DP.  87.
71. f2va =  DP. 88.
72. f2vb = DP. 89. f2vb ‘Histrix.’ = No. 53.
73. f3ra = DP. 91.
74. f3rb =  DP. 92.
75. f3va = DP. 93.
76. f3va = DP. 94.
77. f3vb = DP. 95.
78. f3vb = DP. 96. g1ra ‘Leviathan.’  =  No. 52. [f4ra = DP 97 f4va = DP 98 f4vb = DP 99 f4vb = DP 100]
79. g1rb = DP. 101. g1va ‘Lintworm.’ = No. 45·
80. g1vb = DP.  33; brokcn, only 57 x 67.
81. g1vb = DP. 102.
82. g2ra = DP. 103.
83. g2rb = DP.  104.
84. g2rb = DP. 105.
85. g2va = DP. 106.
86. g2va = DP. 107. [ corr. = DP 91]
87. g2vb = DP. 108.
88. g3ra = DP. 109. [corr. = DP 89]
89. g3rb = DP. 110.
90. g3rb = DP. 111.
91. g3va = DP. 19.
92. g3vb = DP. 112.
93. g4ra = DP. 113.
94. g4rb = DP. 137.
95. g4va = DP. 114.
96. g4va = DP. 115, upside down
97. g4va = DP. 116.
98. g4vb = DP. 117.
99. h1ra = DP. 118. h1rb = No. 76.      
100. h1va = DP. 119. h1va = No. 84.     
101. h1vb = DP. 120.
102. h2ra = DP. 121.
103. h2ra = DP. 122.
104. h1rb = PJ.1.
105. h2va = DP. 124.
106. h2va = DP. 124. [corr. =DP 125]
107. h2vb = DP. 126.
108. h2va = DP. 127.
109. h3ra = DP. 128.
110. h3rb = DP. 152.
111. h3rb = DP. 129.
112. h3va = DP. 130.
113. h3vb = DP.131, sideways.
114. h4ra = DP. 132.
115. h4rb = DP. 133. [h4rb  = No. 95.]
116. h4va = DP. 151.
117. h4vb = DP. 134.
118. i1ra  = DP. 135
119. i1ra = DP.  136.
120. i1rb = DP.  140.
121. i1va = DP.  142.
122. i1va = DP.  141.
123. i1vb =  DP. 143.
124. i2ra = DP.  144.
125. i2rb = DP.  145.
126. i2rb = No. 36.
127. i2va ‘Tarandus.’   Hairy, with deer’s head and long curly horns.  One  paw  raiscd.  80 x 64. [Cf. DP. 44.]
128. i2vb = DP. 147.
129. i3ra =  DP. 148.
130. i3ra = DP. 149.
131. i3rb = DP.150.
132. i3va = DP.  153.
133. i3vb = DP.  154.
134. i3vb =  DP. 155.
135. i4ra = DP.  160.
136. i4rb = DP. 161.
137. i4va =  DP. 162.
138. i4vb =  DP. 163.
139. i4vb = DP. 164.
140. k1ra =  DP. 165.
141. k1rb =  DP. 166.
142. k1v = FT. 7. k2rb = No. 5.
143. k2v = DP. 168.
144. k3rb = DP. 178.
145. k3va = DP. 179.
146. k4ra = DP. 180.
147. k4rb = DP. 181.
148. k4va = DP. 182.
149. k4vb = DP. 183.
150. l1ra = DP. 184.
151. l1rb = DP. 185.
152. l1va = DP. 186.
153. l1vb = DP. 187.
154. l2ra =  DP. 188.
155. l2rb = DP. 190.
156. l2ra = DP. 191.
157. l2vb = DP. 192.
158. l2vb = DP. 193.
159. l3ra = DP. 194.
160. l3rb = DP. 195.
161. l3va = DP. 196.
162. l3va = DP. 197.
163. l3vb = DP. 198.
164. l4ra = DP. 199.
165. l4rb = DP. 200.
166. l4rb = DP. 201.
167. l4va = DP. 202
168. l4va = DP. 203.
169. l4vb = DP. 204.
170. l4vb = DP. 205.
171. m1rb = DP. 221.
172. m1rb =  DP. 222.
173. m1va = DP. 207.
174. m1vb = DP. 209.
175. m1vb = DP. 206.
176. m2ra = DP. 210.
177. m2rb = DP. 211.
178. m2rb = DP. 212.
179. m2va = DP. 213.
180. m2va = DP. 214.
181. m2vb = DP. 215.
182. m2vb = DP. 216.
183. m3ra =  DP. 217.
184. m3ra =  DP. 218.
185. m3rb = DP. 219.
186. m3va = DP. 220.
187. m3va = DP. 223.
188. m3vb = DP. 224.
189. m3vb = DP. 225.
190. m4ra = DP. 226.
191. m4rb = DP. 232. m4va = No. 187.
192. m4vb = PJ. 8.
193. n1ra = DP. 228. n1ra  = No.  160.
194. n1rb = DP. 229.
195. n1va = DP. 231.
196. n1va= DP. 234.
197. n1vb = DP. 235. n2ra = No. 175.
198. n2rb = DP. 236.
199. n2va = DP. 238.
200. n2vb = PJ. 4.
201. n3ra =  DP. 241.
202. n3r a = DP. 242.
203. n3rb = DP. 243. n3va =  No. 204.
204. n3vb = DP. 244.
205. n4ra = DP. 245.
206. n4ra = DP. 246.
207. n4rb = DP. 247.
208. n4va = DP. 248.
209. n4va = DP. 249.
210. n4va At top a round object In front, a duck swimming, holding a fish. 35 x 59. [half of DP 250]
211. n4vb = DP. 251.
212. n4vb = DP. 252.
213. o1ra = DP; 253.
214. o1ra = DP. 254. O1rb =  No. 150.
215. o1rb = DP. 255.
216. o1va =  DP. 250. O1vb = No. 154.
217. o2ra = DP. 233.
218. o2ra = DP. 256. o2rb = No. 163. o2va = No. 179. o2va = No. 149. o2vb = No. 175.
219. o3ra = DP. 258.
220. o3rb = DP. 257.
221. o3rb = DP. 260. o3va = No. 161.
222. o3vb = DP. 261.
223. o4ra = DP. 262.
224. o4rb = DP. 263. o4va = No. 181. o4va = No. 180.
225. o4vb = DP. 264.
226. o4vb: Black ground. Cloud pattern and white raio. Below, nine ‘ butterflies ‘ and parts of two others. 60 x 50.
227. p1ra = DP. 267. p1va = No. 148.
228. p1vb = DP. 268. p1vb = No. 214.
229. p2ra = DP. 270.
230. p2rb = DP. 269. p2rb = No. 201. p2va = No. 184.
231. p2vb = DP. 139. p2vb = No. 191. p3ra =  No. 188.
232. p3ra = DP. 271.
233. p3rb = DP. 189.
234. p3va = DP. 272.
235. p3vb = DP. 273.
236. p3vb Bird in air,  with a sort of ring below its tail. Below, a nest with two small birds floating on waves. 77 x 68.
237. p4ra = DP. 274.
238. p4rb = DP. 275.
239. p4rb = DP. 279, sideways.
240. p4va = DP. 266. Here ‘Wasps.’
241. p4vb = DP. 276.
242. q1ra = DP. 277.
243. q1r = DP. 37·
244. q1r = DP. 48.
245. q1r = FT.5.
246. q1va = DP. 281.
247. q1vb = DP. 282.
248. q1vb = DP. 284.
249. q2ra = DP. 283.
250. q2ra = DP. 285.
251. q2rb = DP. 286.
252. q2va = DP. 287.
253. q2vb = DP. 288.
254. q2vb = DP. 289.
255. q3ra = DP. 290.
256. q3ra = DP. 291.
257. q3rb = DP. 292.
258. q3va = DP. 293.
259. q3vb = DP. 294.
260. q3vb = DP. 295.
261. q4ra = DP. 296.
262. q4rb = DP. 297.
263. q4va = DP. 298.
264. q4vb = DP. 199.
265. r1ra = DP. 300.
266. r1ra = DP. 301.
267. r1rb =  DP. 302
268. r1va = DP. 303.
269. r1va = DP. 304.
270. r1vb = DP. 305.
271. r2ra  = DP. 306.
272. r2ra = DP. 307.
273. r2rb =  DP. 308.
274. r2va = DP. 309.
275. r2vb = DP.311.
276. r3ra = DP. 312, sideways.
277. r3rb = DP. 313.
278. r3va = DP. 314.
279. r3va = DP. 315.
280. r3va = DP. 316.
281. r3vb = DP. 317.
282. r4ra = DP. 318.  r4rb =  No. 277.
283. r4va = DP. 319.
284. r4va = DP. 320.
285. r4vb = DP. 321.
286. s1ra = DP. 322
287. s1ra = DP. 323, straight.
288. s1rb = DP. 324.
289. s1rb = DP. 325.
290. s1va = DP. 326.
291. s1vb = DP. 327.
292. s1vb = DP. 318.
293. s2ra = DP. 330. s2rb = No. 48.
294. s2va = DP. 332.
295. s2va. = DP. 333.
296. s2vb: Two sea-wolves: a different cut from DP. 334. 80 x 57.
297. s3ra = DP. 335
298. s3rb = DP. 336.
299. s3rb = DP. 337.
300. s3va = DP. 338. s3vb = No. 47.
301. s3vb = DP. 339·
302. s4ra = DP. 340, upside down.
303. s4rb = DP. 341.
304. s4va = DP. 342.
305. s4va = DP. 343·
306. s4vb = DP. 344.
307. s 4vb = DP. 345. T1ra = No. 299.
308. t1rb = DP. 346.
309. t1rb = DP. 347.
310. t1va = DP. 349·
311. t1vb = DP. 350.
312. t1vb = DP. 351.
313. t2ra = DP. 352.
314. t2ra = DP. 353. t2rb  = No.116. t2va = No. 22.
315. t2va = DP. 354.
316. t2vb = DP. 355.
317. t3ra = DP. 356.
318. t3rb = DP. 357.
319. t3rb = DP. 358.
320. t3va = DP. 359.
321. t3vb = DP. 360, straight.
322. t4ra = DP. 361. t4ra = No. 317.
323. t4va  = DP. 365, upside down.
324. t4vb = DP. 366.
325. t4vb = DP. 367.
326. v1ra =DP 368 (straight)
327. v1rb = DP 369
328. v1rb = No. 322
329. v1va = ‘Testudo’ snail and shell
330. v1vb = DP 370
331. v1vb = DP 371 v2r/v and vr/v lack in both copies
332. v3ra = DP. 379.
333. v3rb: A man teaching with his fingers, a book on his lap. The bottom of the cut projects outwards like a sort of handle.82 x 47.
334. v3rb = DP. 380.
335. v3va =  MN. 5.
336. v3vb The two sides of the top part of DP. 1. v3vb = No. 245. v3vb = No. 246.

41 The  parson of Kalenborowe. Antwerpen, Jan van Doesborch, after 1520]. Proctor nr. 26. These cuts, which are all of one set, are of a most excruciating character ; the woodcutter  has  not the slightest  notion of either  design or execution.

1. A3vl Two peasants drinking under a tree. 63 x 43.
2. A3vr The parson with wings on battlements: below, a cask. 63 x 33.
3. B1r The parson at mass. 66 x 47.
4. B4r The parson and bishop at the foot of some steps. 66 x 46.
5. C1r The parson talks with  the bishop’s lady. 69 x 64.
6. C2r The parson under the bishop’s bed. 66 x 67.
7. C3r The parson washing. 38 x 35.
8. C3r The  duchess  and  her gentleman riding by. 53 x 73.
9. C6r The parson brings two peasants naked bcfore the duke. 64 x 83.
10. D3v The parson shews the dulce his horse on a trencher. 66 x 72.
11. E1r The parson on his horse in a dung cart. 57 x 87.
12. E2r = FJ 3
13. E3v The parson’s breeches borne as a banner. 61 x 37.
14. E3v Two peasants following the same. 60 x 37.
15. E4r Two cows. 62 x 26.
16. E4r The parson in his vestments in a field. 62 x 33. E5r = No. 16.
17. E5r Bailiff and churchwarden. 66 x 39.

42 Van Jason ende Hercules. Antwerpen, Jan van Doesborch, 8 November 1521. Proctor 24.

1. A1r left up: Jason on Colchis. c. 65 x 73.
2. A1r left under: Medea on the wedding feast of Jason. c. 65 x 73.
3. A1r right up:Hercules fights against a monster. c. 65 x 73.
4. A1r right under: Hercules fights the hydra of Leerne. c. 65 x 73.
5. A1v Two men talking = V 29.5
6. A2r Youth Jason.
7. A2v Tournement in honour of Hercules. CvB 1518: 26.104
8. A3v Marriage of Peritheon.
9. A4r Jason and Hercules fight the giant Euricus.
10. A4v Jason fights against the Slaves.
11. B1v Jason fights against the giant Corphus.
12. B4r Jason defeats the Slaves.
13. C2v Jason fights against Diomedes on a ship.
14. C3v Jason talks to an old man = Kok 308.3
15. D2r Peleus questions the oracle of Delphi.
16. E1r Jason on Lemnos.
17. E2r Jason debates with his companions.
18. E2v Apollo builts a city = V29.13
19. E4v left: Statue of Apollo = V 29.7
20. E4v right: Mars talks to Apollo = FJ 27.22
21. F1v Battle between Zethipus and Apollo.
22. F2v left: Apollo informs his daughter about the gaining of the sheep (two woodcuts) = #
23. F2v right: the daughter = FJ 27.25
24. F4v Jason is received by king Oetes
25. G4v Jason on Colchis
26. H3v Flight of Jason and Medea
27. I3r Eson in the magical bath of Medea
28. I4v Jason talks to the king of Corinthe left: FJ 27.22
29. right: = FJ 27.24
30. K1r Jason marries Creusa
31. K1v Medea on the wedding feast of Jason
32. K3r Jason and Mirro riding on horses
33. K4r marriage Jason and Mirro: Jason attacked
34. K4v Grief of Mirro about Jason
35. L1r Eson besieges Jason.
36. L2r Jason receives a messenger BC 28.2
37. L3r Eson is offered the crown = Kok 306.36
38. L3v Jason and Medea reunited.

Die historie van hercules. Antwerpen, Jan van Doesborch 12 December 1521. Proctor 25.

1. a1r left: Hercules fights the hydra of Leerne.  c. 65 x 73.
2. a1r right: Hercules fights against a monster. c. 65 x 73.
3. a1v Man throwing stones from a mountain = BA 2.16
4. a2r  Jupiter, Alchimena and the birth of the twins. c. 65 x 73.
5. a4r Hercules strangles two snakes. c. 65 x 73.
6. b1v Hercules at the Olympics. c. 65 x 73.
7. b3v Hercules wins a tournament.
8. b4r Hercules on board of a ship = FJ 27.15.
9. b4v Hercules fights Philotes on the island of the sheep. c. 65 x 73.
10. c2r Hercules fights against a monster. c. 65 x 73.
11. c3v Hercules before Troyes. c. 65 x 73.
12. c4v Hercules conquers Troyes.
13. d2v Hercules fights against three lions in the wood of Nemeen
14. d4r Hercules fights Busirus in  Egypt (two woodcuts) = CvB: Kok 306.32 left.
15. d4r: = CvB: Kok 306.32 right.
16. e1r Marriage Hercules and Megera. c. 88 x 87.
17. e3v Hercules frees Proserpine from the underworld. c. 65 x 73.
18. f2v Andromedas besieges Thebes = Kok 306.46
19. f4r Hercules conquers Troyes for the second time =Kok 306.49
20. g3r Hercules fights king Antheon = Kok 206.40
21. h3r Hercules hits the centaur Nessus with an arrow.c. 65 x 73.
22. h4r Hercules fights the hydra of Leerne. c. 65 x 73.
23. i2r Hercules conquers Megida = Kok 306.46
24. k2v Hercules fights the eleven giants of Cremonen. c. 65 x 73.
25. k4r Hercules and the stolen oxes. c. 65 x 73.
26. l2v Hercules fights king Pricus = Kok 306.46
27. l4v Hercules feeds Dyomedes to his horses. c. 65 x 73.
28. m2v Death of Herculesby burning. c. 65 x 73.
29. m4v People before the throne of Mary.

43 *(Profetie Tiburtijnse Sibille) Antwerpen, Jan van Doesborch, (c. 1521-1522). No copy known. 44 Een warachtighe pronosticatie ende prophecien duerende totten jare 1524. Antwerpen, Jan van Doesborch, 1 April 1522. 45 *(Den rechten weg naar het Gasthuis). (Antwerpen, Jan van Doesborch, after 1525). 46 Der ix quaesten. Antwerpen, Jan van Doesborch, 25 Juni 1528. Proctor, nr. 27 https://books.google.be/books?vid=GENT900000224241&hl=nl

1. A1r two devils break winds.
2. A1r Woman (Cadiga) surprises Mohamed with Mary in bed.
3. A2r = Jason 42.19 E2r
4. A3r = O. 22.79
5. A3v = V C2r
6. A4v left: queen
7. A4v right: monk kneeling
8. B1v Achab wounded with arrow; dogs likking his blood
9. B2v = O.35
10. B4r hooded man points towards sick man in bed
11. C1r = O. 22.15 Caym beats Abel to death
12. C2r up = nr. 1
13. C2r Nero and Seneca
14. C4r = O. Pylatus
15. C4v = O. 185
16. D1v =
17. D2v = FJ D4v; Clereville A1v
18. D4r = Dal
19. D4v = Jason F4v
20. E1v Mohamed on throne with two knights and two counselers
21. E3r = Nr. 2
22. E4r actor
23. E4v =Mohamed on a pulpit with a sword preaching
24. F1v = O. 250
25. F2r Mohamed carried to hell by three devils
26. F3v = BA2.6; A6r right
27. F4r = C4v Nr. = O.185
28. G1r left judge with soldiers = FJ D4v
29. G1r right: man with sword and stick
30. G1v Judas kills his father Ruben
31. G2r left: two man VT and fragment of BA 2.20
32. G2r right: fragment of VT 12 (right side)
33. G3v left: man with pointed shoes G. 21.3
34. G3v right: woman with hands in prayer G. 21.14
35. G4v left: Christ
36. G4v right: boy in prayer FT 5.35
37. H1r = O.22.86
38. H1v = O.22.96
39. H2v King on a horse
40. H3v King on horse hit by spear of a knight on a horse
41. H4v Device 3B

47 Tdal sonder wederkeeren. Antwerpen, Jan van Doesborch, 10 Juli 1528. KBB II 28672. Colijn Cailleu’s, Dal sonder wederkeeren of Pas der doot. Ed. De Keyser 1936, 23-24. Proctor. nr 28.

1. A1r Death before tent with arrow sittng on a coffin, surrounded by Accident = knight on war horse (left top), Outheyt = man on crutches, and Cranckheyt = woman sittting (right top), dead bodies right and left. 180 x 119.
2. A3vl Accident = knight on war horse (part of nr. 1). 67 x 59.
3. A3vr Actor = Monk. 67 x 32.
4. B1vl Death carrying coffin. 79 x 29.
5. B1vr  Outheyt = man on crutches, and Cranckheyt = woman sittting. (part of nr. 1). 65x 59.
6. B3vl Oudtheyt = man pointing finger. 76 x 29.
7. B3vr = nr. 4. Death carrying coffin. 79 x 29.
8. C1r judge with sword accompanied by soldiers with spears. 69 x 50.
9. C1r Exces: herald of Death with staff. 60×30.
10. C4r Death as grave digger with three kings. 79 x 80.
11. C4v Death holding hand of the first of four men. 80 x 82.
12. D2r Actor. 35 x 30.
13. D3v1 = nr. 6 Man pointing finger . 76 x 29.
14. D3vr Two naked women sitting. 80 x 76.
15. D4v Device 3B. 78 x 70
16. D4v motto 15 x 67

4.5 Protor revisited: woodcuts 1529-1533

48 Refreynen int sot, amoreus, wys. Antwerpen, Jan van Doesborch, c. 1529. Oblong. 80. Franssen 1990, nr. 57; Franssen 2017, nr 48. NK 1784. De refreinenbundel van Jan van Doesborch. Uitgeg. Door C. Kruyskamp. Leiden 1940. 2 delen. Deel 1: p. VII-XIV.

1. A1r Titelpagina. 39 x 82
2. A1v Een naakte vrouwenfiguur in landschap; op een band bovenaan: Ic doel om dy. 117 x 96.
3. A5v Twee gelieven in een ronde houten badkuip. 69 x 66.
4. A8v Een man komt een vertrek binnen met een muntstuk (?) in de hand, dat hij een vrouw voorhoudt. 59 x 46.
5. B2v Een man in een tabbaard spreekt een zittende vrouw toe (ineen kerker?). Deze hsn. komt overeen met een hsn. uit het Int Paradijs van Venus Utr, J. Berntsz 1530 (zie de repr. bij Delen. Hist. de la Gravure 2, Pl. XXII). 73 x 55.
6. B5r Een rijk geklede man tracht een vrouw te omhelzen, die hem afweert. 84 x 60.
7. B8r Een man en een vrouw in gesprek, zittend op het voeteneind van een bed, beluisterd door een derden persoon achter een gordijn. 70 x 50.
8. C2r Deze hsn, komt overeen met het onderste gedeelte van de hsn. op f. i (i) ro van de Cron. v. Brab., ed. 1518; zie de repr. bij NIJHOFF, fig. 29 (ed. 1512).
9. C5r Een vrouw grijpt een man aan zijn tabbaard, blijkbaar trachtend hem tot iets te bewegen. 64 x 45.
10. C8v Komt overeen (niet identiek) met de linker helft (twee mannel. fig.) van de bij NIJHOFF in fig. 7 afgebeelde hsn. uit The Fifteen Tokens (ca. 1507). 64 x 47.
11. D3v Links: een man met een zwaard op zij. 65 x 25; Rechts: een manen een vrouw die elkaar bij de hand vatten. 65,5 x 30.
12. D4v Links: een man met een muts ( ?) in de opgeheven linkerhand; in de rechterhand een gezegelde brief, dien hij blijkbaar voorleest. Komt geheel overeen met een hsn, op f.x (i) v° van de Cron. v, Brab., ed. 1530, welke eveneens voorkomt op f.x.i. v° van het Vervolg op de Divisiekroniek, v. Doesb., Juni 1530. 70 x 47; Rechts: een vrouwenfiguur. 65 x 25.
13. D6v Twee gelieven aan een vel voorziene disch. 83 x 69.
14. E4v Links: een rijk gekleede vrouw, ten halven lijve. 69 x 49; Rechts : een man met een zwaard op zij en een stok in de hand. 74 x 55.
15. E8r Een vrouw knielt aan het voeteneind van een bed. 56 x 53.
16. F5r Een heer met bontmuts in een wijden mantel, ten halven lijve. 69 x 56.
17. G3v Twee edelknapen, de linksche met een valk op de hand. 71 x 48.
18. G6r Een arme vrouw op krukken vraagt een aal¬moes aan een burger. 72 x 48.
19. H1r Links: een geknielde knaap of jongeman. c. 38 x 20; Rechts: een vrouw met een grooten pijl over den linkerschouder. 71 x 35.
20. H4r Links: deze fig. komt overeen met de meest rechtsche fig. van de bij f. 24 v° genoemde hsn. uit The Fifteen Tokens. 65,5 x 30. Rechts: dezelfde hsn. als op f. 27 v° rechts. 65,5 x 30.
21. H5r Een naakte vrouw die een langen doek dwars voor het lichaam houdt. 69 x 36.
22. H8r Twee gelieven in bed.36 x 42.
23. J1v Links: een edelman en een boogschutter in harnas. 79 x 47;
24. Rechts: een staande vrouw fig.; deze komt overeen maar is niet identiek met de linksche fig. van de hsn. op f. I (i) v° van Ulenspiegel, Antw., v. Hoochstraten, z. j. 70 x 25.
25. J4v Twee gelieven zittend in een bosch. 58 x 46.
26. J6v Deze hsn. komt overeen maar is niet identiek met een hsn, in Cantilene Martiniana, Utr., Harm. Borculous 1540 (NIJHOFF, SUPPI. Pl. 14, fig. 6). 58 x 41.
27. K1r Dezelfde hsn. als op A8v.
28. K3 =v Links: een edelvrouw met kroon. c. 38 x 15; Rechts: een heraut; deze fig. komt, behoudens eenige wijzigingen (waarover nader zie beneden, blz. xv), overeen met een fig. uit Tdal zonder wederkeeren (NIJHOFF fig. 16, rechts). 60 x 31.
29. L1r Een naakte vrouw in bed, met de linkerhand onder het hoofd; deze fig. is identiek met een hsn. op f.z (iv) v° van de Cron. v. Brab., ed. 1530 (niet in ed. 1518), welke hsn. ook voorkomt op f. z (ij) v° van het Vervolg op Divisiekroniek, v. Doesb., juni 1530. 70 x 40.
30. L3v Man trekt vrouw de broek aan. # [niet bij Kruyskamp]
31. L5r Een ridder in wapenrusting te paard, begroet door een knielende vrouw en een man die zijn muts afneemt. 68 x 78.
32. L7v Een ridder in volle wapenrusting en een man in een tabbaard. 72 x 72
33. M1v Links: een vrouw met een kan en een beker. 63 x 27; Rechts: een burgerlijk gekleed man, die met beide handen een afwerend gebaar maakt. 67 x 32.
34. M4v Een man en een (edel)vrouw die elkaar omhelzen. 90 x 64.
35. M8r Twee staande vrouwen met tusschen hen in zittend een man; op den voorgrond een pak. 79 x 62.
36. N1v Een man grijpt naar een vrouw die naakt in bed ligt, met afgewend gelaat; rechts beneden een man met een ladder, die naar binnen wil klimmen. 79 x 69.
37. N4v Deze hsn..komt geheel overeen met een hsn. in Thuys der
    fortuynen, Utr., jan Berntsz 1531 (NIJHOFF, fig. 5 v. d. repr. uit Berntsz). 79 x 65.
38. N6r Links : dezelfde hsn. als f. 65 v0, rechts 70 x 25; Rechts: twee
39. edellieden, waarvan een met een kruk onder den linkerarm, rechts steunend op den ander. 72 x 46.
40. N8v Een man in wijden mantel voor het bed waarin een naakte vrouw zit. 81 x 75.
41. O2r Wsch. Pyramus, doodelijk gewond bij een fontein, op den achtergrond de leeuw met de kleeren van Thisbe in den bek. 83 x 68.
42. O5r Links: Venus met pijl, in de hand een bal waarop Cupido,geblinddoekt, met pijl en boog, 86 x 34; Rechts: een schrijdende man met een stok in de hand en een zwaard op zij. 69 x 36.
43. Aa1r Twee gebarende mannen voor een huis. 73 x 70.
44. Aa1v Een predikende monnik met eenige toehoorders. 53 x 66.
45. Aa3r Een in bed liggende vrouw met een stok (of zwaard ?) in de rechterhand; aan het voeteneind een vogel (valk ?) ; links een nis. 90 x 65.
46. Aa5r Een man met een hoofddoek (tulband ?) en een vrouw in bed, voor hen een betoogende vrouw. 72 x 81
47. Aa7r Een stervende man in bed, waarbij drie monniken. De voorstelling komt overeen maar is niet identiek met de hsn, op f. K (iij) van Ulenspiegel (cd. Mich, v. Hoochstraaten, z. j.). #
48. Bb4r Een koning (?) in een tent met een vrouw; op den voorgrond een schenkende vrouw. 71 x 79.
49. Bb5v Een burger en een boer. 72 x 48.
50. Bb7r Deze hsn. komt geheel overeen met een hsn. in Der Negen Quaesten warachtige historien (v. Doesborch, 1528), afgebeeld bij NIJHOFF, Supple. Pl. 25, fig. 36. 77 x 71.
51. Cc1r Een jonge man ligt zieltogend of dood ter aarde bij een fontein, een ervoor staande vrouw doorsteekt zich. 78 x 74.
52. Cc2v Deze hsn. komt geheel overeen met een hsn. uit Alphabetum
    Sacerdotum, Utr., J. Berntsz z. j. (NIJHOFF fig. 31). 67 x 47.
53. Cc4v Een tafelgezelschap; de man links op den voorgrond wordt achterover gerukt aan zijn haren en doorstoken door een man met een punthelm. 71 x 79.
54. CC6v Links: een ridder met een flambouw, 72 x 35; Rechts: een duivelfig. (of de dood ?) met een pijl in de opgeheven linkerhand. 62 x 39.
55. Cc8r Een apokalyptische voorstelling ? Paarden onder stralen schietenden hemel (?). 60 x 50.
56. dd3v Links: een edelvrouw met opgeheven rechter-hand, 84 x 29; Rechts: deze fig. komt geheel overeen met de rechtsche fig. van een hsn. uit Tdal zonder wederkeeren, v. Doesborch 1528 (NIJHOFF fig. 21). 77 x 27.
57. Dd5v Deze hsn. komt overeen maar is niet identiek met een hsn. uit Hortulus Animae, Vorsterman 1524 (NIJHOFF, Vorst. fig. 154). 57 x 46.
58. Ee1v Een vrouw geknield in een wildernis; op den achtergrond dieren (paarden ?). 67 x 77.
59. Ee3v Links: deze hsn. komt overeen maar is niet identiek met een hsn. uit Cantilene Martiniana, Utr., Harm. Borculous 1540 (NIJHOFF, Suppl. Pl. 14, fig. 5). 61 x 25; Rechts: # 57 x 45.
60. Ee6v Links: een oude man met baard in wijden tabbaard. 64 x 34; Rechts : een edelman met gepluimden hoed. 62 x 38.
61. Ee8v Links: deze hsn. komt overeen maar is niet identiek met een hsn. uit de Hist, v. Peeter v. Provencen, W. Vorsterman z. j. (NIJHOFF, Versterm. fig. 201). 66 x 40; Rechts: een edelvrouw met in de rechterhand een schrijftafeltje (?), in de linker een rol. 71 x 34.
62. Ff3r Deze hsn. komt geheel overeen met een hsn. uit Der Negen
    Quaesten warachtige historien (v. Doesb. 1528), afgeb. bij NIJHOFF, Suppl. Pl. 25. fig. 35. 71 x 79.
63. Ff5r Een geldwisselaar aan een tafel. waarvoor een man met een beurs. 58 x 45 .
64. Ff7r Een, jonge man omhelst een (oude ?) vrouw. 78 x 65.
65. Gg1r Links : een betoogende oude vrouw. 63 x 38; Rechts : een man met een bierkan aan een tafel. 69 x 38.
66. Gg2r Een koning op zijn troon, voor hem een hurkende dorper, cacans, op den achtergrond een nar. De voorst. komt overeen maar is niet identiek met de hsn. op f.D (i) v° van Ulenspiegel, Antw., M. v. Hoochstraaten z. j. 74 x 64.
67. Gg3v Vroolijk gezelschap aan tafel in een tuin. [Thuys der fortunen]
68. Gg5r „Ioab cust Amasan nv/ en steect hem doet’ (f.165 v°); op denachtergrond een kasteel. 98 x 54.
69. Gg7r De dood en eenige edelvrouwen. De voorstelling van den dood en de stijl van de heele hsn. komen geheel overeen met de bij NIJHOFF. Doesb. fig. 19 en 20 gereproduceerde hsn. uit Tdal zonder wederkeeren.
70. Hh1v Een engel komt aanvliegen naar twee monniken, die met gevouwen handen bij een boom op den grond zitten. 76 x 67.
71. Hh2v Een duivel vliegt weg met een schreeuwende vrouw in de armen. 36 x 69.
72. Hh3v Twee mannen planten boomen. 65 x 62.
73. Hh5v Een oud man vrijt met een jonge vrouw, die hem in de beurs grijpt; op den achtergrond een uil op een kruk. 80 x 67.
74. Hh8v Deze hsn, komt geheel overeen met de fig. geheel rechts bovenaan op het titelblad van Der dieren palleys, Antw., v. Doesb. 1520. (Nijhoff fig. 1). 28 x 63.
75. aa1r Een nar. 54 x 60.
76. aa1v Links: zelfde fig. als f. 152 links. 66 x 40; Rechts: een
77. zittende betoogende jongeman; komt overeen, maar is niet identiek met een hsn. uit Den Sack der consten, Vorsterman 1539 (NIJHOFF, Vorst. fig. 195). 65 x 41.
78. aa4v Zelfde fig. als f. 64 r°. 36 x 42.
79. aa8r Twee gelieven in bed, een derde persoon eronder. 69 x 67.
80. bb2r Een steigerend paard. 59 x 46.
81. bb2v Een priester en drie vrouwen in een vertrek. 54 x 65.
82. bb5r Zelfde fig. als f. 97 vo. 79 x 69.
83. bb7r Een edelman met een luit, een edelvrouw met een harp. 57 x 45.
84. cc1v Links en rechts: een geestelijke vrouw met een opgeslagen boek in de handen. 71 x 35; 71 x 47.
85. cc3r Gezelschap aan tafel. 46 x 46.
86. cc5r Links: zelfde fig. als f. 89 v°, links. c. 61 x 27; Rechts: een hurkende man, cacans. 40 x 60.
87. cc6v Een edelman en -vrouw die elkaar bij de hand hebben. 61 x 48.
88. cc8r Links: een man met hellebaard en zwaard. 58 x 29; Rechts: een edelvrouw. 58 x 29.
89. dd1v Links: zelfde fig. als f. 27 vo, links. 65 x 25; Rechts: een zittende vrouw met opgeheven handen. 57 x 30.
90. dd3v Links: een boer die een gebaar met de handen maakt (tellend ?) c. 45 x 16. Rechts: een wandelend burger ( ?). 60 x 32.
91. dd4v Links: zittende man met vogel. 62 x 41; Rechts : zittende vrouw; deze hsn. komt geheel overeen met de meest rechtsche fig. van de hsn. uit The Fifteen Tokens (vgl. bij f. 24 v°). 59 x 28.
92. dd7v Links: deze fig. (zittende monnik) komt overeen maar is niet identiek met de middelste fig. van de hsn. op f. 169 vo. 62 x 41; Rechts : een man met opgeheven zwaard houdt een geknield liggenden man bij het hoofdhaar vast, met zijn rechterknie op diens rug. 59 x 28.
93. ee3r Zelfde fig. als f. 8 vo. 59 x 46.
94. ee4v Een man met muts in bed liggend; daarnaast een man met beurs in de hand, die met de rechterhand naar opgehangen kleeren grijpt. 58 x 45.
95. ee8r Zelfde fig. als op f. 176 v°. 63 x 28.
96. ee8v Drukkersmerk (NIJHOFF fig. 8). 79 x 69

49. Cronike van Brabant Brabant, Vlaenderen, Hollant, Zeelant. Antwerpen, Jan van Doesborch, Juni 1530. NK 654-656. Franssen 2017, nr. 49-51; Proctor nr. 29.

The chief set of cuts used in this book is that designed for R. van  den  Dorpe’s edition of 1497. Before being used by J. van Doesborgh (not later than the beginning of 1518; see L.), these cuts had passed through the hands of Hendrik  Eckert, who employed  them  in  his edition of 1512.    He  also  used two cuts in imitation of the original set; these  are  found  in  the  present edition,  and  one  of  them  is  No.  1  in  L.  See  below,  Nos. 31, 44.  There are also two cuts (Nos. 40, 60), apparently belonging  to the original  set, but not mentioned by Mr. W. M.  Conway  (” Woodcutters  of the Netherlands,” pp. 314-17). I have considered a reference to his book a sufficient  description, and have indicated by an asterisk those cuts which occur in the edition

of  1512. It seems  on  the  whole  most   probable  that  J. van Doesborgh inherited the set from R. van den Dorpe with his other  typographical apparatus, and lent it to Eckert  in 1512.  Otherwise it is difficult  to explain  the  fact that isolated  cuts are found  in  hooks  printed  by Claes  de  Grave in 1517 and 1520 (not 1527), and by W. Vorsterman in 1531, at a  time  when they demonstrably belonged to J. van Doesborgh.

Other, smaller, sets are indicated by the letters  B to G.  Of these F  and  G  alone call for remark. The cuts in set F are of a late date, hut have a distinctive character; they are in the style of the middle of  the sixteenth  century, and shew considerable skill in the execution. Some  of  the  cuts  in  set  F  are copies of those in the great Augsburg Thewrdanck of 1517.  Nos. 82, 90, and 91  are  fairly close  reproductions  of  those  numbered  110, 12 or  25, and 29, Nos. 92, 93, 94 are close copies  in  reverse of 75,100, and 108 of the Thewrdanck. Those of set G apparently belong  to  an  astronomical work, and are dragged in here rather promiscuously. They are also in a late style.   One  of  these, however, No. 84, is earlier:  it is found in the  same state in  the prognostication for 1507printed  by Adr. van  Berghen  (Br. Mus.,  MS. Harl.-Bagford fragments-5937.21). A few odd cuts remain. A large one of Charles V. (No. 102) was  used by M: Hillenius (the publisher of this edition) in 1520. Others are taken from earlier books of our printer. Lastly, there are few doubtful and miscellaneous cuts, which have no letter or reference attached to them, and do not clearly connect themselves with anything in particular.

1. A1r Block on which are cut the first two lines of the title.  57 x 174.
2. A1r Duke of Brabant on horseback under arch with  6 shields. 149  x 170.
3. A2va = DP. title, right hand figure at top.
4. A3rb = Kok 306.17. 82 x 66.
5. A3rb = Kok 306.20. 76 x 64.
6. A3va = Bust of a man in  large cap gazing forward. [ B.] 4rb = No. 5.
7. A4v = Kok 306.24. 240 x 117.
8. B3va = Kok 306.1. 74 x 63.
9. C1ra = Kok 306.3. 76 x 63.
10. C1vb = Kok 306.4. 86 x 64.
11. D1ra = Kok 306.5. 87 x 63.
12. D1vb = Kok 306.8. 88 x 67.
13. D3ra = Kok 306.6. 87 x 64. E1va = St. Alaert. = No. 12.
14. E4ra St.  Digne  trampling  on a dragon. = Kok 306.10. 89 x 66.
15. E4vb = Kok 306.7. 75 x 62.
16. F1va  =Kok 306  11. 89 x 68.
17. F2va = Kok 306 12. 90 x 68.
    F3vb St. Arnout. = No. 12.
    G2rb  St. Mary of Oyguycs. = No. 11.
    H1rb St.Ide (mother of Godfrey of Boulogne). = No. 11.
18. H1vb St.Ide van Leeuwen. = Kok 306 13. 89 x 65.
19. Klva St. Mary killed  by a spearman. = Kok 306 14. 89 x 66.
20. Aa1r ‘Nobilis Brabancia.’ Kok 306.13. O. No. 10.
21. Bb1r = Kok 306 25. 180 x 139.
22. Cc2ra = O. 24.
    Cc2rb = No. 5.
23. Cc3 to Dd4 = Kok 306.26-31. 230 x 350
24. Kok 306.27.
25. Kok 306.28.
26. Kok 306.29.
27. Kok 306.30.
28. Kok 306.31.
29. Ee1r = Kok 306.43. 106 x 128.
30. Ee2v = Kok 306 33.  108  x 131.
31. Ee3ra A copy of Kok 306.15 (first state). 82 x 67. Ee3va = No. 31.
32. Ff2va = Kok 306.15, second state, split. 82 x 67. Ff4va = No. 31.
33. Gg2ra A king on horseback. [C.] 95 x 66.
34. Gg3v = Kok 306.47. 107 x 130.
35. Gg4r = Kok 306.36.   109 x 129.
36. Hh1r = No. 34, more broken.
37. Hh2r = Kok 306.37. 108 x 132. Hh3r = No. 31.
38. Hh4vb = Kok 306.16. 90 x 64. Jj2r = No. 31.
39. Ji4v = Kok 306.38. 109 x 132.
40. Kk2v = Kok 306 39. 108 x 128.
41. Kk4v  [Not  Conway 45.]  In  front,  knights  charge:  others   ride  off  to the left [cf. Conway 39]: bchind, two men seize another who is kneeling: one brandishcs a sword over him.  To  right  of  this group are archers. 108 x 129.
    Ll2rb = Kok 306.51, much damaged. 131 x 87.
    Ll4r = No. 40.
42. Mm1v = Kok 306.41. 109  x 128.
43. Mm2v  = Kok 306.42.108  x 129.
    Mm3v  = No. 29.
44. Mm4v  = L. 1 [an imitation of the original cuts].
45. Oo1rb Half length of king with prominent nose. [D.] 39 x 37.
46. Oo3vb Half  length of  warrior   with  large peacock  plume. [E.] 60 x 46.
47. Oo3vb The  shield of Limburg. 40 x 36.
48. Oo4r Horseman  on  caparisoned steed curvetting. [C. J 70 x 78.
49. Pp1ra Beardless hook-nosed king with sword on shoulder.  [D.] 39 x 36.
50. Pp1vb Three-quarter length  of  king holding out large sceptre. [D.] 37 x 30.
51. Pp2va Bust of youth holding sceptre: large bat, head on one side. [D.] 37 x 37·
52. Pp3ra Bust of bearded man in bat and’ cloak : right hand held out. [D.] 36 x 36.
    Pp3v = No. 29.
53. Qq1va Horseman   with   sword   and   shield;    horse not  seen. [E.] 58 x 58.
54. Qq1vb Fierce warrior drawing bis sword. [E.] 60 x 45.
55. Qq2va Two scutcheons: the middle shields right and left of No. 20. 34 x 39,
56. 39 x 37.
57. Qq2va A woman  holding a  large arrow point downwards. 71 x 34.
58. Rr1v = Kok 306.44. 106 x 129.
    Rr3v = No. 58.
    Ss2v = No. 58.
    Ss4rb = No. 32.
    Tt1v = No. 29.
59. Tt2v = Kok 306 46. 107 x 128.
60. Tt3v [Not Conway 35.]  A  duel  between  two  knights:  the  rest  look  on. Men fight on foot behind. A swordsman cuts a banner of the  retreating force  in  two.  On   left   a   wooded   height. 108 x 131.
61. Vv1rb = No.31.
62. Vv2v= Kok 306 45. 106 x 130.
    Vv4rb = No. 54.
63. Xx1ra  Youth bearing the arms of France. [D?]35×28.
64. Xx4ra Half length of man in  mantle  and  a  cap  on  one  side:  nose  broken in the cut. [E.] 68 x 51.
    Yy1rb = No. 4.
65. Yy1vb = Kok 306 21. 75 x 62.
    Yy3rb  = No. 53.
    Zz3ra= No. 46.
    AA1v = No. 59.
66. AA2v = Kok 306.48. 107 x 129.
67. AA4r = Kok 306.49. 104 x 130.
68. BB3r = Kok 306.50. One of the top corners broken off [also in 1512]. 108 x 129.
69. BB4vb A pope [curious work]. 39 x 26.
70. CC1rb  Edward III.,  bearing the arms of England. [As No. 63.] 35 x 27.
    CC1rb = No. 63. C3r = No. 34. DD1ra = No. 4. DD2v  = No. 68. DD4v =  No. 59. E4v = No. 29. GG3r = No.67. GG4ra = No.53.
71. GG4ra Shield, like Nos. 55, 56. (No shicld indicated: top left in No. 20.)
72. GG4ra Another shield. (Shield shewn: top right in No. 20.)
73. HH1vb = Kok 306.18. 89 x 66. H2rb = No. 6.
74. HH2rb Similar  figure looking sideways. [B.] 30 x 30. H4r = No. 67. J2r = No. 68. J4ra = No. 4.
75. KK3ra One knight brandishes his sword over another prostrate. [C.] 71 x 79. L3v = No.  59. M2r = No. 34.
76. MM4ra A rose.
77. MM4rb A carnation. MM43b = No. 31.
78. NN2rv= DP. 7. The heart is not inked in.
79. N3ra Bust  of  man  in  cap  wearing  the order  of  the  Golden   Fleece. In  the  distant  background  is  a  church. [ C. ] 92 x 82.
80. NN4v  = Kok 306.34.108 x 132. O4r = No. 62. P4r = No. 59. Q1ra = No. 45. Q2r   = No . 62. R3ra = No. 70.
81. RR3va Bust portrait of prince in furred  mantle and  large  hat;  a  coat of arm, above  his shoulder. [D.] 45 x 38.
82. SS1r An execution  outside the city walls. [F.] 153 x 136. TT1r = No. 29.
83. XX2va  = Kok 306 19? 82 x 67.
84. a2rb A  cornet  and  stars  above  a  castle:  men  pointing. [Double en­ closing lines. [G.]
85. b4ra = O. 250.
86. d2vb Portrait  of   Mary,   daughter   of   Duke   Charles   of   Burgundy (b. 1457). [C ?] 69 x 49.
87. d2vb Her arms. 46 x 41.
88. d4vb Duke  Maximilian  on horseback. [C. Numerous wormholes in the block.] 98 x 67. e1v = No. 44.
89. e1v A crown. 15 x 28.
90. e3v A man in long gown  meets  knight and squire riding up to the gate of a castle. [F.] 100 x 135.
91. e4v A  man  thrown  from  his  horse in  a hilly country. The horse performs a somersault in the air. [F.] 102 x 136.
92. f4r A knight and  squire  stopt  at  a  city  gate  by  a  foot  soldier. [ F.] 152 x 135.
93. g4r A knight, his lady, and three attendants conversing with five burghers. [F.] 100 X 137.
94. h1v A lady, her dog, and attendants at a castle gate: a man kneeling on the steps before her. [F.] 153 x135.
95. h2r Rude vignette of Maximilian, in a circle. [D ?] Diam. 38-39.
96. i1r A fierce confused battle in a hilly country.[F.] 152 x 134. k4ra = No. 63. k4va = No. 70. m1ra = No. 81.
97. m1v = DP. 3.
98. o4r. = Kok 306.32 (Two blocks.). 109 x 63 ; 108 x 65. o4vb = No. 63.
99. p3rb A crown  with  latin  cross at top. 28 x 18. p3rb = No. 89.
100. p3rb A beardless  king on his  throne:  wears  a hat. [D ?] 56 x 28.
101. p4v = O.40.
102. q1r Large  portrait  of  Charles  V., with woodcut inscription. 178 x 128.
103. q1va The imperial eagle hearing the arms of Charles  V. 86 x 67. q2v = No. 36.
104. r2vb = 0. 191.
105. r4vb King and  his court. A dog lying in  foreground. [C ?]. 83 x 96. s4r = No. 62.
106. t4va King of Denmark,  with  his arms. [D.J 45 x 37.
107. t4vb Sceptred youth in large hat with eyes and mouth wide open. [D.] 51 x 37.
108. v1rb King of Hungary. [As No. 63.J 34 x 28.
109. v3vb Youth  with open  mouth; no sceptre. [ D.] 52 x 37.
110. x1va  = L. 3.
111. x1vb = F J. 24.
112. x3ra The gate of  a  fortress,  with  bridge.Trees growing in front of it. [F.]  123 x 54.
113. x3rb = NL. 19.
114. x3rb Shield party per bend. Below, spirals; above, a horseman killing a man on foot. 48 x 40.
115. y3va = L.2.
116. y4r Three women standing by a prostrate man: Astronomical signs beside each of them. [G.] 88 x 103.
117. z2r  Spears, swords, stars,  heads  in  a great  flame.  A  hand   strikes  into it with a large sword.   On the left,  an  eclipse. (?)   [G.] 104 x 116.
118. z2v Bust of doctor. [B.] 28 x 37.
119. z3r Bust of student. [B.] 30 x 31.
120. z3v and  z4r Wien  besieged  by  the Turks.[F. l] 167 x 219.
121. z4vb An old man in a cloak holding out his hands. 57 x 29.
122. z4vb. Woman in bed [holes and cracks in the block]. 69 x 40.
123. *2r Meeting of Pope and  Kaiser,  under  an  arch.  Imperial  eagle  in  centre. [C. ?] 119 x 119.
124. *3vb. The left-hand figure from the top of DP. 1. *4v = No. 20.

Van Jason ende Hercules. Antwerpen, Jan van Doesborch, c. 1530. Proctor 24.

1. A1r right up: Jason on Colchis. c. 65 x 73. =
2. A1r right under: Medea on the wedding feast of Jason. c. 65 x 73.
3. A1r left up:Hercules fights against a monster. c. 65 x 73.
4. A1r left under: Hercules fights the hydra of Leerne. c. 65 x 73.
5. A1va Knight with sword and man in fur coat. 65 x 45.
6. A1vb  = O. 22.79

Die historie van hercules. Antwerpen, Jan van Doesborch, c. 1530.

1. a1r left: Hercules fights the hydra of Leerne.  c. 65 x 73.
2. a1r right: Hercules fights against a monster. c. 65 x 73.
3. a1v Man throwing stones from a mountain = BA 2.16
4. a2r  Jupiter, Alchimena and the birth of the twins. c. 65 x 73.
5. a4r Hercules strangles two snakes. c. 65 x 73.
6. b1v Hercules at the Olympics. c. 65 x 73.
7. b3v Hercules wins a tournament.
8. b4r Hercules on board of a ship = FJ 27.15.
9. b4v Hercules fights Philotes on the island of the sheep. c. 65 x 73.
10. c2r Hercules fights against a monster. c. 65 x 73.
11. c3v Hercules before Troyes. c. 65 x 73.
12. c4v Hercules conquers Troyes.
13. d2v Hercules fights against three lions in the wood of Nemeen
14. d4r Hercules fights Busirus in  Egypt (two woodcuts) = CvB: Kok 306.32 left.
15. d4r: = CvB: Kok 306.32 right.
16. e1r Marriage Hercules and Megera. c. 88 x 87.
17. e3v Hercules frees Proserpine from the underworld. c. 65 x 73.
18. f2v Andromedas besieges Thebes = Kok 306.46
19. f4r Hercules conquers Troyes for the second time =Kok 306.49
20. g3r Hercules fights king Antheon = Kok 206.40
21. h3r Hercules hits the centaur Nessus with an arrow.c. 65 x 73.
22. h4r Hercules fights the hydra of Leerne. c. 65 x 73.
23. i2r Hercules conquers Megida = Kok 306.46
24. k2v Hercules fights the eleven giants of Cremonen. c. 65 x 73.
25. k4r Hercules and the stolen oxes. c. 65 x 73.
26. l2v Hercules fights king Pricus = Kok 306.46
27. l4v Hercules feeds Dyomedes to his horses. c. 65 x 73.
28. m2v Death of Hercules by burning. c. 65 x 73.

57 Der vrouwen natuere ende complexie. Utrecht, Jan van Doesborch, c. 1531. Franssen 2017, nr.

1. A1r = Dal 47.14
2. A1v = O.19
3. A2r four putti with music instruments
4. A2v = HF 25.50
5. A3r = O.219
6. A3v = R 48.46
7. A4r = R 48.25
8. B1v = HF missing page; Dal 47.5
9. B2-B3 missing
10. B4r bust Ypocras
11. C3r woman feeds a baby
12. C4r woman holding a baby
13. D2r = HF 25.107
14. D2v = HF 25.104
15. D3r = HF 25.109
16. D3v = HF 25.106
17. D4r = Q 46.9
18. D4v = R 48.55
19. E1r bust expert
20. E1r flower = CB #
21. E1v = HF 25.49
22. E2v = R 48.34
23. E3r left: priest?
24. E3r right: ox, ram and lam from DP
25. E3v = HF 25.36
26. E4r swan rooster and bird from DP
27. E4v = HF 25.102
28. F1v bust expert
29. F2r bust expert
30. F2v bust expert
31. F3r bust expert = B4r
32. F3r bust expert = CB 1530 50.5
33. F3v bust expert from DP A1r middle top
34. F4v device 3B #

58 Den groten herbarius, Utrecht, Jan van Doesborch, 18 Januari 1532. [ = 1533].

1. *1r Titelpagina: left up: woman picks flowers. c. 60 x 35. = IPV A3r
2. *1r Titelpagina: right up: man picks flowers. c. 60 x 37. = IPV A3r
3. *1r Titelpagina:  man gathers graves in a basket; man : man picks grapes; lef tand right underman verzamelt druiven in mand; man met schep plukt druiven; links en rechtsonder afbeeldingen mandragora man and woman next to flowers. c.140 x 185. = The great Herball.
4. *4vb seated young man with pointed shoes. 65 x 40. = FJ 4. 65 x 40
5. a1ra God creates Eve = O. 6.
6. a1vb expert 1 with rod. 30 x 58.
7. a2ra expert 2. 30 x 33
8. a2ra Bivoet. 65 x 60.
9. a2va expert 3. 48 x 32.
10. a2vb expert 4. 48 x 32.
11. a3ra Averone 67 x 60
12. a3rb figure: monk? 78 x 30.
13. a3va expert 3.
14. a3va Alsene. 63 x 60.
15. a4ra expert 2.
16. a4rb expert 5.
17. a4vb Look. 65 x 59.
18. b1ra Agrimonie. 64 x 60.
19. b1rb Eppe. 65 x 60.
20. b1vb expert 4.
21. be1vb expert 6. 28 x 65.
22. b2ra Wilde Eppe. 63 x 60.
23. b2rb Boeren Eppe. 63 x 60.
24. b2va Vighebladeren. 62 x 58.
25. b2vb Holwortel. 64 x 60
26. b3ra expert 2.
27. b3rb Oesterlucie. 63 x 59.
28. b3va expert 7. 28 x 30.
29. b3vb Hoge Malve. 63 x 60.
30. b4ra expert 3.
31. b4rb expert 5.
32. b4rb Sulcker. 56 x 59
33. b4va expert 2.
34. b4vb expert 5.
35. c1ra Dille. 65 x 60.
36. c1rb expert 7
37. c1va Anijs. 65 x 60.
38. c2ra Aaron ofte Calfsvoet. 63 x 60.
39. c2ra expert 2
40. c2va Melde oft Milde. 63 x 60
41. c2vb expert 5
42. c3ra Koekoecxsloock. 65 x 58.
43. c3rb Haselwortel. 64 x 60.
44. c3va expert 3
45. c3vb Goutwortelen. 65 x 60.
46. c3vb expert 7
47. c4rb Ghelu lelien. 65 x 60.
48. c4vb Hirswortele. 65 x 60.
49. d1rb Rosemarijn. 64 x 59.
50. d2ra Boberellen. 65 x 58.
51. d2ra expert 2
52. d2va Meesterwortel. 63 x 58.
53. d2vb Sleensap. 64 x 58.
54. d3ra Gheel Saet. 65 x 59.
55. d3rb Muysoore. 66 x 60.
56. d3va expert 7
57. d3vb Havere. 65 x 58.
58. d4rb Astloock. 65 x 57.
59. d4va Schierlinck. 65 x 59.
60. d4va expert 7
61. d4va Leeuwenvoet. 65 x 57.
62. e1ra expert 2
63. e1rb Eykelboom. 65 x 60.
64. e1rb expert 3
65. e1vb Olifantelues. 65 x 60.
66. e2ra Amandelboom. 65 x 57.
67. e2vb Aloe. 63 x 58.
68. e2vb expert 7
69. e3va expert 7
70. e4ra Dat hout Aloes. 64 x 58.
71. e4ra expert 2
72. e4rb expert 5
73. e4va Gold (Man scatters parts of gold out on a table).  65 x 58.
74. f1ra = e4va.
75. f1rb expert 7
76. f1va Duvelsdreck. 64 x 58.
77. f1vb expert 4
78. f2ra expert 3
79. f2rb water mill. 64 x 55.
80. f2vb Antimonie oft Spiesglas. 65 x 48.
81. f2vb expert 2
82. f3ra expert 3
83. f3rb Armoniacum (man with a pick working on the field). 62 x 58.
84. f3vb Alluyn. 60 x 58.
85. f3vb expert 5
86. f4rb Ambra oft walroede. (juice streams out of a tree into water between two hills). 65 x 60.
87. f4va Alcamia. 67 x 57.
88. f4vb expert 2
89. g1ra Operiment oft regal (Man working on the field). 63 x 53.
90. g1va Azijn of Edick (Vaten en sloten). 62 x 55.
91. g1va expert 7
92. g2rb Watere. (Fontein) 64 x 60
93. g2va expert 7
94. g2vb expert 3
95. g3ra Agaricus of denne. 64 x 60.
96. g3va Scaepsmuile oft zeewilge. 64 x 59.
97. g4ra Betonie. 65 x 59.
98. g4va Ossentonghe oft buglossa. 65 x 60.
99. g4vb Berberis oft erbsich. 65 x 59.
100. h1rb Bernagie. 65 x 58.
101. h1va Musen. 65 x 59.  = DP #
102. h1vb expert 8
103. h2ra Huyswortele. 65 x 55.
104. h2rb Bruscus. 65 x60.
105. h2va Berenclau. 64 x 59.
106. h2vb expert 5
107. h3ra Waterwegherick. 62 x 56.
108. h3ra expert 2
109. h3rb Moren oft Peen ofte Pasternaken. 65 x 57.
110. h3va Roode Beete oft Roomsce kolen. 65 x 59.
111. h3va expert 7
112. h3vb Witte Beete oft witte koolen. 64 x 58.
113. h4ra Basilicon oft Basiliencruyt. 60 x 58.
114. h4va Balsamcruyt. 65 x 60.
115. h4vb expert 2
116. i1ra Teskenscruyt.  63 x 57
117. i1rb expert 3
118. i1va Stickwortele oft raselwortele. 63 x 59.
119. i1vb expert 3
120. i2ra Binsoeghen. 64 x 58.
121. i2rb Buckboom of gemeijn palmen. 65 x 55.
122. i2va Behem. 64 x 54.
123. i3ra Brunelle. 64 x 58.
124. i3rb Granaetbloemen. 65 x 54.
125. i3vb Egelentier oft witte doornen. 64 x 58.
126. i4ra Balsamboom. 64 x 59.
127. i4va expert 7
128. i4vb expert 8
129. k1ra expert 8
130. k1rb Kudelsteen oft Roode eerde. 62 x 57.
131. k1va expert 4
132. k1vb Bedellium. 63 x 54.
133. k1vb expert 2
134. k2rb Boomwolle oft Catoen. 65 x 59.
135. k2va Sinegroen. 62 x 55.
136. k2vb Jodenleem (river with stones between two hills). 65 x 55.
137. k3ra Een Os. 28 x 37.
138. k3rb woman making butter milk. 64 x 57.
139. k3va Santorie. 65 x60.
140. k4rb Camillebloemen. 63 x 58.
141. l1rb Scheelwortele. 65 x 59.
142. l1va Kervele. 64 x 55.
143. l1vb Winterlinck. 63 x 58.
144. l2rb Muerruite oft Steenruite. 62 x 59.
145. l2va Natterwortele oft Serpentine. 62 x 61.
146. l3ra Kemp. 63 x 60.
147. l3rb Couwordencruyt. 63 x 60.
148. l3vb Side oft Wrange. 64 x 60.
149. l4ra Weghewaert oft succorie oft hemelslotel.  65 x 60.
150. l4rb Kicheren oft cicullen. 65 x 56.
151. l4va Walwortelen. 64 x 58.
152. m1ra Ridderspooren. 65 x 59.
153. m1ra Gomwortele. 63 x 59.
154. m1rb Ringelbloemen of Capkenscruit. 64 x 59.
155. m1va Honslonghen. 64 x 60.
156. m1vb expert 7
157. m1vb Ruitenboom of Queappelenboom Queperboom. 65 x 60.
158. m2ra expert 8.
159. m2rb Distelen. 65 x 58.
160. M2vb Expert 3.
161. m2vb Witlanghere. 65 x 59.
162. m3ra Aiuijn oft Swevel. 65 x 60.
163. m3va Coriander. 63 x 54.
164. m3vb expert 2
165. m4ra Gheele violetten. 65 x 58.
166. m4rb Hertsghespan. 63 x 59.
167. m4va Costen. 62 x 60.
168. n1ra Hirtenspoesien
169. n1rb Bloetwortele
170. n1va Wolcruyt
171. n1vb Cipresse
172. n2ra Wilden Galigaen.
173. n2va Caneel.
174. n2vb Comijn
175. n3rb Wit Comijn oft Carvi. 63 x 57.
176. n3va Citrus. 65 x 58.
177. n3vb Cububen. 64 x 60.
178. n4ra expert 5
179. n4rb Cardamonium. 65 x 59.
180. n4va Kampffere. 63 x 59.
181. o1ra Kersboom. 65 x 58.
182. o1rb Sofferaen. 65 x 60.
183. o1vb Castaniboom. 64 x 58.
184. o2ra Coloquintida. 63 x 60.
185. o2rb expert 2
186. o2va expert 7
187. o2vb Bevercullen. 63 x 59. (beaver gnaws tree).
188. o3rb Cassia fistula. 66 x 60.
189. o3va Cassia lignea. 65 x 56.
190. o4ra Calmus. 64 x 60.
191. o4rb Cantarides sommighe wormen. 63 x 55.
192. o4va Kemelshals. 65 x  60.
193. o4vb expert 7
194. p1ra Corael. 65 x 60.
195. p1rb Zetdistelen. 64 x 57.
196. p1va Lootwit oft Ceruse. 65 x 62. (woman before table with dishes)
197. p1vb expert 7
198. p2ra Wilt sofferaen. 65 x 57.
199. p2rb Griecxpeck 65 x 60. (burning fire near hill).
200. p2vb Kappers of capperen. 65 x 58.
201. p2vb expert 7
202. p3ra Kalck (man giet emmer uit). 64 x 59.
203. p3va Wasch (bijenkorven). 65 x 60.
204. p3vb Camedren. 65 x 57.
205. p4ra Mannekenscruit oft geitenblat. 65 x 58.
206. p4rb Witte steenbreke. 65×57.
207. p4va Sprincwortele oft Schijtcruit. 64 x 59.
208. q1ra Een gheyte. 62 x 59.
209. q1rb Eenen creeft. 64 x 58.
210. q1va Een duve. 66 x 58.
211. q1vb Kaese (man behind table with cheeses). 65 x 60.
212. q2ra Diptan. 65 x 60.
213. q2ra expert 5
214. q2rb expert 2
215. q2va Wilde Mooren oft wilde Pasternaken. 64 x 60.
216. q2vb Senikele. 63x 59.
217. q3ra Diagredion. 65 x 60.
218. q3va Dragantum. 65 x 60.
219. q3vb Daien oft Dattilen. 63 x 60.
220. q4ra Veltrijs. 65 x 60.
221. q4rb Doeswasch. 64 x 60.
222. q4va Alantwortele. 65 x 60.
223. r1ra Wit Mostaertcruyt. 64 x 60.
224. r1rb Levercruyt. 65 x 60.
225. r1va Wilde Savie. 65 x 60.
226. r1vb Wolfsmelck. 65 x 60.
227. r2rb Mirabolanen. 64 x 63.
228. r2va Eufragie oft Oghentroost. 63 x 60.
229. r2vb Adick oft Wiltvlier. 62 x 60.
230. r3ra Aquileicruyt. 65 x 60.
231. r3rb Velve oft Ebich oft Pene. 65 x 60.
232. r3va Onderhave of Gundelrebe. 65 x 60.
233. r3vb Witte Nieswortele. 65 x 60.
234. r4ra expert 8
235. r4rb expert 3
236. r4rb expert 2
237. s1ra Swarte Nieswortele. 65 x 60.
238. s1rb Basentonge oft Endivie. 64 x 59.
239. s1va Suere Distelen. 64 x 60.
240. s1va expert 3
241. s1vb Epitimum oft veselen aende claenren. 65 x 60.
242. s2ra Eusorbium. 65 x 60.
243. s2va expert 2
244. s2va Ghebrant Coper. 64 x 61.
245. s2vb Yvoor oft oliphantentanden. 65 x 60.
246. s3ra Bloetsteen (man takes another man with the nose). 65 x 59.
247. s3rb Een hamel oft een jongen ram of geyteken. 64 x 60.
248. s3va Venckele. 65 x 60.
249. s4ra Brisecom oft Cattenkervele oft Eertroock. 65 x 60.
250. s4va Fenegriet oft zevengetidencruit. 65 x 60.
251. s4vb Esschenboom. 64 x 57.
252. t1rb Benedictenwortele. 63 x 59.
253. t1va Boonen. 65 x 58.
254. t1vb Omgekeerde of gewende bonen. 64 x 59.
255. t2ra Roode Steenbreke. 65 x 59.
256. t2rb expert 3
257. t2rb expert 8
258. t2va Varencruyt. 61 x 59.
259. t2vb Vlamcruyt of beantcruyt. 65 x 58.
260. t3ra Cleyne of wilde sweerdele. 64 x 57.
261. t3rb expert 3
262. t3va Matere. 65 x 60.
263. t3vb Peckwortele of palmitoriwortele. 65 x 60.
264. t3vb expert 7
265. t4ra Wondtcruyt. 64 x 60.
266. t4ra expert 5
267. t4ra expert 2
268. t4rb Floramor. 60 x 63.
269. t4va Eertbesiencruyt. 65 x 58.
270. t4vb Vighen. 63 x 58.
271. u1rb expert 7
272. u1va Koorenbloemen. 65 x 60.
273. u1vb Sint Joannesbloemen. 64 x 60.
274. u2ra Herderspipen. 65 x 58.
275. u2rb Scottencruit of geheel swerdel. 65 x 58.
276. u2va expert 5
277. u2vb Breem of Ghinst. 64 x 58.
278. u3ra Gamandre. 64 x 58.
279. u3rb Galigaen. 64 x 59.
280. u3va expert 7
281. u3vb  Gantiaen oft Gentiaen. 65 x 60.
282. u4rb Garioselnagelen. 63 x 60.
283. u4vb Gomme van Arabien. 60 x 59.
284. x1rb Galbanum. 64 x 60.
285. x1vb Galnoten of galappelen. 63 x 59.
286. x2rb Gagates oft gette eenen steen (Man behind table with gemstones). 63 x 60
287. x2va Nagelcruyt of Hasenvoet. 65 x 60.
288. x2vb Granaetappele.
289. x3ra Scharlach of Scharleye.
290. x3rb Wilde Scaerleie of Scaerlach.
291. x3va Milie of Hirs.
292. x3vb Gars of Gras.
293. x4ra Een haen of een Hinne. 40 x 56.
294. x4ra expert 3
295. x4rb Tydelosen oft Hermodactilen. 65 x 60.
296. x4vb Slotelbloemen. 64 x 59.
297. y1ra Oyenaertsbeck oft Duyvenvoet. 64 x 60.
298. y1rb Hoppe oft Hoppencruyt. 64 x 60.
299. y1va Orijncruyt. 65 x 59.
300. y1vb Biscruyt. 65 x 60.
301. y2ra Geneverbesien ofte Wechholder. 63 x 57.
302. y2vb Brantwortele. 64 x 59.
303. y3raHanpoten. 63 x 58.
304. y3ra expert 2
305. y3rb Pertssteert. 63 x 58.
306. y3va Oochsteen. 63 x 59.
307. y3vb Latuwe. 64 x 61.
308. y4rb expert 7
309. y4va Calissehout ofte Liquerits ofte Soetehout. 65 x 60.
310. z1ra Lubstikel. 65 x 60.
311. z1va Groote Clissen. 65 x 60.
312. z1vb Cleyne Clissen. 65 x 60.
313. z2ra Laurenboom. 64 x 60
314. z2rb expert 3
315. z2va Witte Lelien. 64 x 59.
316. z3rb Meybloemen oft lelien van den dale. 65 x 60.
317. z3va Witte Distelen. 65 x 60.
318. z3vb Zeelinsen oft Waterlinsen. 65 x 60.
319. z4ra Lupinen of wijcboonen. 64 x 60.
320. z4rb expert 7
321. z4va Lavendele. 65 x 60.
322. Ɫ1ra Linaria. 65 x 60.
323. Ɫ1rb Vlasch ende Lijnsaet. 65 x 58.
324. Ɫ1va Linsen. 63 x 58.
325. Ɫ1vb Truswortele. 62 x 59.
326. Ɫ2ra Laudanum. 64 x 60.
327. Ɫ2rb Lasuersteen = x2rb
328. Ɫ2va Silverglit (Man holds  bundle of sticks in the fire). 66 x 60.
329. Ɫ2vb Magneet oft Seilsteen (stranded boat with drowning person). 65 x 60.
330. Ɫ3ra Peerlen = x2rb
331. Ɫ3rb Vogheltonghen. 65 x 61.
332. Ɫ3va Dockebladeren oft Huflattuwe of Huflatich. 65 x 62.
333. Ɫ3vb Licium. 65 x 60.
334. Ɫ4ra Latta of Tornesol. 62 x 58.
335. Ɫ4rb Eenen Hase. 64 x 58.
336. Ɫ4rb Mallote of wilde claveren. 65 x 60.
337. Ɫ4vb Filie de greijn of Moedercruit. 64 x 58?
338. ?1ra Munte. 65 x 60.
339. ?1vb Bacmunte oft wilde munte. 65 x 61.
340. ?2ra Malve oft Pappalen. 65 x 60.
341. ?2rb Barwe of Dusentblat. 65 x 60.
342. ?2vb Mageleyne. 64 x 59.
343. ?3rb Maroegie oft Andron. 63 x 57.
344. ?3vb Doelwortele ofte Mandragora die man. 63 x 57.
345. ?4va Doelwortele oft mandragora de vrouwe. 64 x 59.
346. ?4va Moerbesienboom ende Moerbesien. 65 x 60.
347. ?4vb expert 2
348. A1ra Bingelcriuyt oft Smeerwortel. 64 x 58.
349. A1rb expert 8
350. A1rb expert 2
351. A1va Duvelsbeet. 64 x 61.
352. A1va expert 7
353. A1vb Muer oft Hoenderdarm. 64 x 60.
354. A2ra Braembesien of Bruijnbesien. 63 x 58.
355. A2rb Hayde. 64 x 59.
356. A2va Mirtenboom oft Ghaegel. 64 x 59.
357. A2vb Houtappelen. 64 x 60.
358. A3ra Hemeldau. 65 x 59.
359. A3rb Mastix een gomme. 66 x 60.
360. A3va expert 7
361. A3vb Munia oft mommie (Man with shovel). 65 x 60.
362. A4ra Mirrha. 62 x 55.
363. A4rb Muscaetbloemen. 60 x 58.
364. A4vb Mosgheliaet ofte bisum ofte een mosgheliaetbeeste (ram eats leaves). 63 x 58.
365. B1va Mirabolanen een vrucht. 64 x 60.
366. B2ra Honich. 65 x 59.
367. B2va Petercelie van macedonien oft Joncfroumart. 65 x 60.
368. B2vb Meloenen. 64 x 60.
369. B3ra expert 7
370. B3ra Nigelle oft Ratten. 65 x 60.
371. B3va Kersse. 65 x 60.
372. B4ra Zeeplumen. 65 x 60.
373. B4rb Haselnoten. 65 x 60.
374. B4va expert 3
375. B4vb Okernoten of Walsce noten. 63 x 59.
376. C1ra Mispelboom. 64 x 60.
377. C1rb Notenmuscaten. 65 x 60.
378. C1va Noten uut Indien. 64 x 60.
379. C1vb Duist of wilde Mageleine. 62 x 58.
380. C2rb expert 3
381. C2va Oleander. 63 x 58.
382. C2vb Vitsen oft Wicken. 62 x 59.
383. C3ra Moesch oft pottagie van alderhande cruden. 62 x 59.
384. C3rb Gherste. 60 x 63.
385. C3vb Olijfboom of Olieboom. 63 x 59.
386. C4ra Witten Wieroock. 73 x 57.
387. C4rb Een been dat men vindt in den herten der hirten. 66 x 59.
388. C4vb Opponacum. 63 x 59.
389. D1ra Sinte Cristoffelscruyt. 65 x 60.
390. D1rb expert 3
391. D1rb Orant. 65 x 60.
392. D1va Een been dat die goudtsmeden besighen. 64 x 55.
393. D1vb Minwenwortel of Pionie. 64 x 58.
394. D2ra Peoniekoornen. 63 x 58.
395. D2rb expert 2
396. D2va Oelsaet oft mancop. 63 x 61.
397. D2vb expert 2
398. D3ra expert 8
399. D3rb Boleye. 62 x 56.
400. D3rb expert 9 = DP 1
401. D3vb Porceleyne of Burgel. 64 x 58.
402. D4rb Wechdrec. 63 x 59.
403. D3rb Expert 7
404. D4vb Pareie. 64 x 58.
405. E1rb expert 3
406. E1rb Petercelie. 65 x 59.
407. E1vb Paridane oft dach ende nacht. 63 x 58.
408. E2rb Vijfvinghercruyt ofte Vijblat. 65 x 60.
409. E2va expert 4
410. E2vb Enghelsoet oft Boonvaren. 64 x 59.
411. E2vb expert 2
412. E3ra expert 3
413. E3rb Weechbrede oft Wegherick. 62 x 60.
414. E3va expert 5
415. E3vb Cleyne Weechbrede. 64 x 59.
416. E4ra expert 8
417. E4ra expert 7
418. E4rb Cruysboom oft Christuspalme. 64 x 59.
419. E4va Ravenvoet. 64 x 58.
420. E4va expert 7
421. E4vb Duvenvoet. 65 x 59.
422. F1ra Populierboom. 65 x 60.
423. F1rb Longhencruyt. 64 x 60.
424. F1rb expert 7
425. F1va expert 7
426. F1va Bevenell. 64 x 59.
427. F1vb Wintergroen. 64 x 60.
428. F2ra Haerstranghe oft Verckensstert. 63 x 58.
429. F2rb Grensinck. 62 x 56.
430. F2rb expert 3
431. F2va Erwitten ende erweetcruyt. 62 x 59.
432. F2vb Van Prumen. 64 x 59.
433. F2vb expert 3
434. F3rb Carinten oft cleyn rosinen. 63 x 56.
435. F3rb expert 3
436. F3va Pinee. 64 x 60.
437. F3vb Piscacea. 65 x 61.
438. F3vb expert 5
439. F4ra expert 3
440. F4ra Peren. 64 x 60.
441. F4rb Appelen. 64 x 57.
442. F4va expert 5
443. F4vb Psiliencruyt . 64 x 59?
444. G1ra Citrineappelen ofte Appelen van Araengien. 64 x 55.
445. G1rb Tamme peen ofdt Pasternaken oft Moeren. 64 x 59.
446. G1va expert 5
447. G1vb Pepere. 63 x 60.
448. G1vb expert 4
449. G2ra expert 4
450. G2rb Bertram. 61 x 61.
451. G2va Persickcruyt. 63 x 57.
452. G2vb Peterolie. 65 x 60. (sap stroomt uit boom in water) =
453. G3rb Sinte Peeterscruyt
454. G3rb Hasenstruyck ofte Hasenhuys
455. G3va expert 2
456. G3vb Hasenvoet
457. G3vb expert 7
458. G4ra Wijnruyte. 60 x 50.
459. G4ra expert 2
460. G4vb Roosen. 64 x 59.
461. H1ra expert 5
462. H1rb expert 8
463. H1rb expert 7
464. H1va expert 5
465. H1va expert 7
466. H1vb Mirradick, een wortel gelijc Radijs. 64 x 60.
467. H1vb expert 4
468. H2ra expert 7
469. H2rb Radijs. 61 x 58.
470. H2rb expert 2
471. H2va Rapen. 64 x 60.
472. H2va expert 3
473. H2va expert 2
474. H3ra Aelbesien ofte Johannesdruyfkens. 63 x 59.
475. H3rb Reubarber. 64 x 57.
476. H3vb Reupontica. 63 x 57.
477. H3vb expert 3
478. H4ra expert 3
479. H4rb Hederick. 63 x 59.
480. H4rb expert 8
481. H4va Meecruyt oft Meecrappen oft Klebcruyt. 62 x 59.
482. H4vb Vlierbom: oft Holdere. 63 x 55.
483. H4vb expert 4
484. I1ra Savie. 62 x 60.
485. I1rb expert 7
486. I1rb expert 3
487. I1va Onse Vrouwen Bedtstroe. 64 x 59.
488. I1vb expert 2
489. I2ra expert 4
490. I2ra Nachtschade. 60 x 59.
491. I2rb expert 8
492. I2va Scabiole oft Aposteencruyt. 64 x 60.
493. I2vb expert 3
494. I2vb expert 4
495. I3ra Hertstongen. 60 x 57.
496. I3rb expert 5
497. I3rb Mostaertsaet. 63 x 59.
498. I3va expert 3
499. I3vb Saveboom. 63 x 59.
500. I3vb expert 5
501. I4rb Steenbeeke. 64 x 58.
502. I4rb expert 3
503. I4va Coccockscruyt oft kanbencruyt oft Standelcruyt. 62 x 53.
504. I4vb expert 2
505. I4vb Sebesten. 64 x 54.
506. K1ra Wilghe. 60 x 57.
507. K1rb expert 5
508. K1rb Wilt knooplook. 63 x 62.
509. K1va Luiscruyt of Bismunte. 64 x 59.
510. K1vb expert 2
511. K2ra Waterkersse of Bruijnkersse. 64 x 60.
512. K2ra expert 7
513. K2rb Wantluys. 64 x 62.
514. K2va Roggekooren. 64 x 60.
515. K2vb Spelte. 64 x 60.
516. K3ra Spinagie. 64 x 60.
517. K3rb expert 7
518. K3rb Wormcruyt. 63 x 60.
519. K3va Bloemen van Arabien. 64 x 60.
520. K3va expert 2
521. K3vb Rijnbloemen of Mottencruyt. 62 x 60?
522. K4ra Veltcomijn. 63 x 61.
523. K4rb expert 8
524. K4rb Kemelshoy. 66 x 56.
525. K4va expert 3
526. K4vb Scamonea. 62 x 54.
527. L1rb expert 7
528. L1va Een ghebrant olifantsbeen =
529. L1vb expert 2 and 7 together
530. L1vb Serapium, een gomme. 64 x 60.
531. L2ra expert 8
532. L2rb Squillen of eerdtaiuyne. 63 x 62.
533. L2rb expert 3
534. L2va expert 3
535. L2vb Sandelhout. 64 x 60.
536. L2vb expert 10. 45 x 15.
537. L3ra Seneboom. 64 x 60.
538. L3rb Spica nardi. 65 x 62.
539. L3va expert 4
540. L3vb Roomsche Spike. 65 x 60.
541. L3vb expert 2
542. L43a Storax. 64 x 55.
543. L4rb expert 3
544. L4rb Solfeere (landscape with stones and wood). 64 x 60.
545. L4va expert 3
546. L4va Sal armoniacum =
547. L4vb expert 5
548. M1ra Drakenbloet oft Sanguis draconia. 64 x 56.
549. M1rb Sarcocolla. 63 x 63.
550. M1va expert 2
551. M1va Watereechdissen. 64 x 64.
552. M1vb expert 3
553. M2ra Satureye oft Sukereye. 62 x 58.
554. M2rb Spreberen. 64 x 63
555. M2rb Zoeghewortele. 65 x 59.
556. M2va Bloetcruyt. 61 x 64.
557. M2vb Zeesamcruyt. 62 x 56.
558. M3ra expert 7
559. M3ra Spargen (?) oft Speragen. 64 x 61.
560. M3rb Sodonella. 63 x 62.
561. M3rb expert 3
562. M3va Sinnach. 65 x 60.
563. M3vb Ghemeyn Sout (man fills sack held by a woman). 65 x 59.
564. M4ra Steensout =
565. M4ra Witte Seepe (zeepmaker). 65 x 60.
566. M4rb expert 7
567. M4rb expert 6
568. M4va Sprincwortel oft Schijtcruyt. 64 x 62.
569. M4vb expert 5
570. N1ra Tormentille. 63 x 57.
571. N1va Clavercruyt oft Claverbladeren. 63 x 60.
572. N1va expert 3
573. N1vb expert 2
574. N1vb expert 7
575. N1vb Scarpe Claveren. 60 x 58.
576. N2ra Reynvaren oft Reynvaen. 62 x 55.
577. N2rb expert 5
578. N2va Ghesegelde Eerde. 64 x 60.
579. N2vb expert 8
580. N2vb Tapsia. 64 x 62.
581. N3ra expert 2
582. N3ra expert 7
583. N3rb Thamarinde. 63 x 60.
584. N3rb expert 3
585. N3va expert 3
586. N3va Sommigen Honichdau. 64 x 59.
587. N3vb Turbit. 63 x 60.
588. N4ra expert 5
589. N4ra Terebentijn. 62 x 58.
590. N4rb expert 4
591. N4rb expert 11. 40 x 20.
592. N4va Wijnsteen. (man in barrel). 65 x 59.
593. N4va expert 7
594. N4vb Thamariscus. 65 x 59.
595. N4vb expert 2
596. O1ra expert 7
597. O1ra Meerdistelen of Zeedistelen. 63 x 58.
598. O1rb Thucia oft Thoecie. (man by oven). 66 x 61.
599. O1va Netele. 62 x 57.
600. O1vb expert 2
601. O2rb Doodenetelen. 62 x 46.
602. O2va Ysercruyt. 62 x 61.
603. O2vb expert 3
604. O3ra expert 5
605. O3ra expert 10
606. O3ra Violettencruyt. 64 x 56.
607. O3rb expert 4
608. O3va expert 2
609. O3vb Caerdencruyt. 61 x 59.
610. O3vb expert 7
611. O4ra Valeriane. 63 x 59.
612. O4rb Wijngaert oft Wijnstock. 64 x 52.
613. O4va expert 8
614. O4vb expert 5
615. P1ra expert 8
616. P1ra expert 2
617. P1rb Muerpeper of Duvencrop. 61 x 53.
618. P1rb expert 6
619. P1va Een Noten of eertappelen. 63 x 60.
620. P1vb expert 4
621. P2ra Doelwortele. 64 x 58.
622. P2ra expert 3
623. P2rb Brantlattighe oft Peertsclauwe. 64 x 53.
624. P2rb expert 2
625. P2va Berckenboom. 63 x 54.
626. P2va Mosch. 60 x 55.
627. P2vb expert 5
628. P2vb expert 3
629. P3ra Vitrioel. 64 x 60.
630. P3rb Meewinde oft Wrange. 63 x 61.
631. P3rb expert 6
632. P3va Brionie oft Stickwortel. 64 x 58.
633. P3vb Eenen Vosch (fox robs chicken; another chicken in a tree watches). 63 x 59.
634. P4ra Expert 7
635. P4ra Ysope.
636. P4rb Expert 5
637. P4va Waterpeper
638. P4vb Expert 5
639. Cruys- of Croeschdistelen
640. Q1ra Sinte Johannescruit. 65 x 63.
641. Q1rb expert 8
642. Q1va Sterrencruyt. 62 x 58.
643. Q1vb Materfeloene oft Fraischecruit. 64 x 63.
644. Q1vb expert 4
645. Q2ra Zeduar. 64 x 60.
646. Q2rb expert 3
647. Q2va Ghinber of Imber. 65 x 62.
648. Q2va expert 2
649. Q2vb expert 8
650. Q2vb Zuykere. 63 x 59.
651. Q3ra expert 3
652. Q3ra expert 7
653. Q3ra expert 5
654. Q3rb expert 11. 40 x 26.
655. Q3rb expert 10.
656. Q3v Skelet. (all page). c. 195 x 148
657. Q4ra expert 3
658. R1ra bovenhelft vrouw. 42 x 28.
659. R3ra Two men plant trees. 64 x 60. =
660. R3vb Two men talk to each other. 65 x 60. =
661. R4ra Man and woman; man looks at a fluid in a bottle. 65 x 59.
662. R4va Man looks at a fluid in a bottle. 50 x 36.=
663. R4vb expert 3 and 5
664. S2rb expert 2 and 7
665. S2va = R4va
666. S2vb = R3vb
667. S3ra vrouw 65 x 38 (Refreinen)
668. S3rm emmer en fles. 61 x 13.
669. S3rb seated young man with pointed shoes. 64 x 40.
670. S3rb expert 3
671. T1ra mourning woman and man with crutches. 64 x 59? =
672. T1rm = S3rm
673. T1rb = S3rb
674. T1rb expert 6
675. U3rb woman feeds baby. 60 x 34.
676. X4va Venckele. 65 x 60.
677. X4vb expert 6
678. Y1ra Drie zalfpotten. 23 x 57.
679. Y1ra Zittende man met zalfpot. 60 x 50.
680. Y1rb vier flessen. 64 x 30.
681. Y1rb Man knipt bladeren. 60 x 55.
682. Y1vb expert 7
683. Y2rb expert 7
684. Y2vb expert 4
685. Y3ra = Y1ra Drie zalfpotten
686. Y3ra = Zittende man met zalfpot
687. Y3rb expert 3
688. Y3va expert 4
689. Y4rb expert 3
690. Y4va expert 7
691. Y4vb = Y1rb vier flessen
692. Y4vb = Y1rb Man cuts leaves.
693. Z1rb expert 3
694. Z1vb expert 7
695. Z2ra expert 8
696. Z2ra Man (Doctor) at a bed. 69 x 79. =
697. Z2rb expert 6
698. Z2rb Vrouw with glass. 68 x 24.
699. Z2va expert 3
700. Z3ra expert 2
701. Z3rb expert 5
702. Z3va Vrouw with glas and jug. 62 x 25.
703. Z3va Partly naked woman in bed. 68 x 40. =
704. Z3vb Three persons: doctor with jug together with man; woman to the left arts. 57 x 50.
705. Z4ra Standing young man with pointed shoes. 64 x 38. =
706. Z4rm Two destillery glasses. 42 x 40.
707. Z4rb A company of men. 68 x 48.
708. Z4v Device #

59 Int Paradijs van Venus, Utrecht, Jan van Doesborch, c. 1532. Franssen 2017, nr. 59.

1. A1r Venus =
2. A1v A young man with hat =
3. A2r Royal man and woman
4. A2v Left: man with sword
5. A2v Right: Man and Woman on bed; figure watching from behind a curtain.
6. A3r Left: woman picking flowers.
7. A3r Right: man picking flowers
8. A3v Man with a guitar; woman with a harp
9. A3v Man with a sword and woman hand in hand
10. A4r Naked man and woman in bed; man watching from underneath bed
11. A4v Man and woman behind table.
12. B1r Left: man with a sword
13. B1r Right: standing man talking to a seated woman
14. B1v Left: standing man with pointed shoes
15. B1v Right: man and woman
16. B2r Man and woman in tub kissing
17. B3r Left: A young man with hat =
18. B3r Middle: corps in a coffin
19. B3r Right: man
20. B3v Left: woman
21. B3v Right: seated man with pointed shoes
22. B4v Man standing by a bed with an ill person in it
23. [B5v / C1v] People gathered round a table
24. [B7r / C3r] Man and woman embracing each other

5.1 The world of Jan van Doesborch

where did his texts come from? Relationships

7.1 Description of texts published by Van Doesborch c. 1501-1510

•  1. Paltz, Joh. De conceptione vel electione eternali beate virginis cum appendice Nic. de Aqualonga. (Antwerp, Jan van Doesborch, after c. 1501). 8o, [a8] b-c8, 24 bll.^[1] Ex: KBB L.P. 288 A, OBL Auct. 7.Q.7.42 (fragment); NK 1671, Kronenberg 1960-61, p. 221-24. The tract of the German monk Johannes Paltz deals with the question of Mary’s Immaculate conception and that she therefore could be considered free of the birth-sin. The text of the Van Doesborch edition actually consists of two parts. The first part is a reprint of the original text of Paltz. This text did survive in one manuscript from about 1491 now in Leipzig. Afterwards the text became part of De septem foribus/Die sieben pforten of which six Latin and four German editions from the end of the fifteenth and the beginning of the sixteenth century have survived. The edition of Van Doesborch is, according to the writer of the second part of the text Nicolaus de Aqualonga, the third edition of the text. A possible source for the edition of Van Doesborch is: Paltz, Joh. Libellus de septem festis beata maria virginis. Hermann Bungart von Kettwig, Cologne 1501. 4o, a-h4, 32 bll. Ex: Xanten 43124; Föhl en Benger 1986, 259; Hamm 1982, p. 109-10; Vlex. 4, k. 698-706, m.n. 701-2 . Untill b7r. line 9 the text of Van Doesborch is parallel to a4v. line 21 to e4v. line 17 of the Cologne edition of Hermann Bungart von Kettwig. From b8v. on begins the text of Nicolaus de Aqualonga in which he gives his opinion on the topic of Mary’s immaculate conception.^[2] Furthermore he expresses his hope to gain some money with his publication since the printer and the paper have to be paid. So it is probable that this edition has been ordered by the writer and that the concern of Van Doesborch with the text has been very limited.
• 2. Van den vijfthien vreesselijke tekenen die voerghaen sullen dat stranghe oordeel Jhesu Chrysti S.d.n.l.? (Antwerp, Jan van Doesborch, c. 1502.^[3] 4^o,ab⁶c⁴d⁶(e⁶?), 28 + ? bll.^[4] Ex: SBH 56 D 5⁴; NK 1975.  This text about the fifteen signs that will precede the coming of Christ has a long history, which goes back to the Apocalyptic vision from the gospel of John. The source for the Dutch text is: Les signes precedens le grant jugement de general de nostre redemp­teur Jesu Christ. S.d.n.l. (Paris, Gillet Couteau, c. 1500?) 4^o, a⁸b-d⁶e⁸, 34 bll.^[5] Ex: BNP 4722(1); Macfarlane 1900, nr. 279; Cat. Inc BNP II, 1985, S 255. This French text is not only published separately but it has also been a part of compilations published by Antoine Vérard in the nineties of the fifteenth century with the title L’ art de bien vivre et de bien mourir.^[6] The text of Van Doesborch is a quite close translation. Added however is a memento mori poem on a1v. that functions as a prologue and a serious refrain (`refrein int vroed’) that forms the end of the text Een schoon dicht van den oordeel ons heern (A fine poem on the judgement of our Lord) on the topic line Gaet ghi vermaledij­den int ewich vier, (Go you condemned into the everlasting fire). In the only surviving copy only four strophes of 18 lines and 12 lines of a fifth strophe have survived. Probably the whole poem consisted of eight strophes as is shown by the Utrecht edition of 1539 of Van den leven ende voerganc des alderboesten ende quaet­sten antekerst (NK 1353) by Jan Berntsz.<sup>[7]</sup>.
• 3. The valuacyon of golde and sylver of 1499. [Antwerp, Jan van Does­borch?, c. 1503?] 8<sup>o</sup>, [a<sup>8</sup>]b-c<sup>8</sup>, 24 bll. Ex: BLL C.21.a.54; NK 2105; NSTC 24591; Proctor, van Doesb. 30. EEBO: Valuacyon      This text on the value of coins is a exact English translation of one of the Dutch editions published at the end of the fifteenth and the beginning of the sixteenth century by Rolant van den Dorpe and Govert Back.<sup>[8]</sup> The book is illustrated with pictures of the coins which are described. Considering the use of the text the edition should be dated early.
• 4.  The fifteen tokens. Antwerp, Jan van Doesborch, (c. 1503). 4<sup>o</sup>, A-C<sup>6</sup>D-E<sup>4</sup>, 26 bll. Ex: BLL c.25.e.39 (incomplete); OBL Douce c.241 (incomplete) NK 2047; NSTC 793.3; Proctor, van Doesb. 1. EEBO: Tokens Imprint:[Anwerpe : By the fron ballaunce &c. Emprinted by me Johan fro doesborch, [1505?].   Although the colophon says that ‘this lytill treatyse that whiche is called the xv tokens whiche been late translated oute of frenshe into Englishe'(e4r.). It has to be considered that this was done through a Dutch translation since a part of the text The four tokens is printed around 1535 separately by Robert Wyer (NSTC 14505). The colophon of this edition says that the text is translated ‘out of the Duche by John Dousbrugh’. In contrast to what Kronen­berg says only the tracts on the four and the fifteen tokens are translated from the edition of Van Doesborch. On D4v. begins a new tract that cannot be found in the Dutch Van Doesborch edition: ‘And here foloweth the nombre of the fotestap­pes of our lorde the whiche hy wente in his passion and also other devote maters’. This tract replaces the long Dutch refrain which occurs in Van den vijfthien vreesselijke tekenen. The English tract occurs as `Hoe ons verlosser Jesus Christus toonen sal die teeke­nen sijnder passien, den ver­doem­den tot meerder pijnen ende den behouden tot meerder glo­rien.'(G3v.-H2r.) in Van den leven ende voerganc des alder­boesten ende quaetsten antekerst, printed by Jan Berntsz in 1539.^[9]
• *Van den leven ende voerganc des alderboesten ende quaet­sten antekerst. Antwerp­, Jan van Doesborch, c. 1504.^[10] Represented by The byrthe and lyfe of the moost false and de­ceytfull ante­chryst. (London, Wyn­kyn de Worde, c. 1520). 4⁰A⁸B⁴C⁶D⁴ (-A1,A4,A5), 22 bll. Ex: ULC Syn 7.52; NSTC 670; ed. Ricke 1982 and probably the first part (A-D⁴ of Van den leven ende voerganc des alderboesten ende quaetsten antekerst. Utrecht. Jan Berntsz. 1539. 4^o. A-K⁴, 40 bll.Ex: KBH 168 G 35; NK 1353; facs. ed. Braekman 1984. Ricke following Hodnett presumes correctly that the edition of Wynkyn de Worde is not the oldest English edition.^[11] This idea is based on the fact that De Wordes The crafte to live well and die well (NSTC 792) from 1505 has thirteen illustrations which belong to The byrthe and lyfe of the antechryste. The source for this edition of The coming of the anti­christ is quiet certainly L’advene­ment du anti­christ, a tract that occurs in L’art de bien vivre et bien mourir printed by Antoine Vérard in Paris. This edition however has no illustrations. According to Ricke the origin of the English text goes back to the Latin/French Le livre et aucto­rites des saincts docteurs: touchant de l’advene­ment et de mauvais ante­christ, which is abundantly illustrated and of which, among others, editions from 1495 and 1498 survived.^[12] The fact that both from the Dutch as well as the English edition of L’advenement et de mau­vais an­techrist; the eldest editions didn’t survive – and because both show signs of editing – makes it impossible to judge the relation between the two.
•  
•  5. Die historie van Buevijne van Austoen uut Engelandt gheboren. Antwerpen, Jan van Doesborch, 1504. 2^o, A-C⁶D⁴E-F⁶G⁴H-K⁶L⁴M⁶ (-M6), 66 bll. Ex: HSB Inc. App A/80; NK 1085; translitteration by C.H.C.M Kok, Amster­dam 1976; Debaene 1951, p. 40-47. Meesterberends 2010.  http://resolver.sub.uni-hamburg.de/goobi/PPN782153259      Die historie van Buevijne van Austoen(Bevis of Hampton) has a Anglo-Norman origin. Outside the Netherlands it has survived in numerous manuscripts as well as prints. The source of this Dutch translation is however unknown. The fragment published by Becker of the middle dutch fragment of Boeve van Hamtone was certainly not the indirect source for the prose romance.^[13] The conclusion is that the edition of Van Doesborch is based on a Dutch manuscript or printed book. This source [or the source of the source] was translated and adapted from the French.^[14]
•  6. Die distructie van Troyen. Antwerp, Jan van Doesborch, (around 1504).^[15] 2^o, a⁶B-C⁶d⁶e⁴f⁶G⁶H⁴I-K⁶[-K⁶], 56 bll. ; NK 4137 (+corr); Cat. Oude drukken 1960, nr. 114, Cat. Rosen­wald 1120; Proctor, van Doesb. 7.  https://www.loc.gov/resource/rbc0001.2015rosen1120   This edition of Van Doesborch is an almost exact reprint from the edition by Roland van den Dorpe:Die hystorye van der destrucyen van Troyen. Antwerpen, Rolant van den Dorpe, c. 1500. 2^o, a⁶-d⁶e⁴f⁶-k⁶[-k⁶], 58 bll. Ex: Cambridge (Mass.) Harvard UL, coll. Hofer; CA 876. I express my gratitude to Willem Kuiper for his permission to publish the edition he made with Jacco de Lange on this site.
• Troylus_ende_Briseda_diplomatisch
• The text is on the destruction of Troie by the Greeks. The main difference between the two texts lies in the title. Because in the edition of Van Doesborch the title very much has been shortened the emphasis lies much more on the love between Troylus en Brise­da: Hier beghint die hystorye van der destrucyen van Troyen. Hoe sy gewonnen ende verdorven wart van den Gryecken ende oec wort in desen boecke verclaert die grote amorueselijke liefde van Troy­lus des conincx Priams van Troyen kint ende van Bryseda Calcas dochter welc dat een verrader was. Die distructie van Troyen die laetste. Ende die schoone ammoru­es­heyt van Troylus ende der schoonder Breseda Calcas dochter die een verrader was.
• Edition Jan van Doesborch, with many thanks to Rob Resoort and Liesbeth Wynans: DistructievanTroyenJvDDEF
• 
• 7. Legenda sanctissime virginis et martyris Dympne. (Antwerp), Jan van Does­borch, (c. 1504?) 4^o, a⁶b⁴, 10 bll. Ex: KBH 151 D 30; NK 4252; Roelofsen Damen 1983; Williams-Krapp 1986, p. 404; ed. hs. Onkelinx 1981, p. 73-132. This text gives an account of the life of the holy saint Dympne together with some of the miracles she did.^[16] Dympne as saint is especially worshiped in the town of Geel, which untill today famous for the treatment of mental diseases. The source of this edition of Van Does­borch is not known, although several more or less identical editions of the end of the fifteenth and the beginning of the sixteenth century do survive. The title page has below a woodcut a short poem. The Latin editions CA 1098 (IDL 3371) (Antwerp, Govert Bac, 1496) and NK 3371 (Antwerp, Mich. Hillen van Hoochstra­ten, c. 1510) don’t have the Miracula which do appear in the Van Doesborch text. They occur however in the editions in Dutch NK 1337 (Antwer­p, H. Eckert van Hom­berch, c. 1510) and NK 3373, printed by Govert Bac in Antwerp. Unfortunately only two leaves of this last edition survive.^[17]
• 
• 8. Van die wonderlicheden ende costelicheden van Pape Jans lan­dendes [sic]. Ant­werp, Jan van Doesborch, (c. 1506?).4^o, A⁶B⁴, 10 bll. Ex: BLL c.32.h.6; NK 1675; facs. ed. Muller 1873; Proctor, van Doesb. 2.  The text of this edition of Van Doesborch dealing with the land of the mythical figure of Priest John is content-wise closely related to numerous French editions from the end of the fifteenth and the beginning of the sixteenth century. It is related to the French version P-2, but there are, according to Bejcy (1994, p. 321), also great similarities with manuscript X as distinguished by Gosman.^[18] A source could be the edition of Antoine Caillaut which doesn’t have a title page and opens with: `Prestre Jehan par la grace de dieu … ‘ and ends with `Cy finissent les diversi­tes des hommes des bestes et des oy­seaux qui sont en la terre de Pres­tre Jehan.’ Paris, Antoine Cail­laut, c. 1500. 4^o, a⁶, 6 bll. facs. ed. Sles­sarev 1959 (with references). It is however also possible that the text is a translation from the Latin, because the letter of Priest John is also a part of the travel account of Johannes de Hese, the Itinerarius. Of this text there are five almost identical editions from the Netherlands. Van Doesborch knew this text because he incorporated the De decem nationibus chris­tia­norum in his edition Of the newe landes.^[19] The differences in form between the French and Latin editions on the one hand and the Dutch on the other are very big. Not only does the Van Doesborch-edition have illustrations but the layout is much clearer; this makes the presentation more attractive.
• 9. Van den ghedinghe dwelc gheschiedt was tusschen eenen coopman ende eenen jode etc. s.d.n.l. (Antwerp, Jan van Doesborch, (c. 1505-10?).^[20] 4^o, A⁴+?, 4 bll+? (fragm.) Ex: ULC F 151 d.b. 3; NK 3063; ed. Kronenberg 1923.   Kronenberg discusses most aspects of this text which deals with a trial between a young sales man and a Jew, in a discussion included in her edition of this fragment. As a source for this text-in-verse we can point to a German song text which is called Von kaiser Karls Recht. It has survived in seven editions printed at the end of the fifteenth and the beginning of sixteenth century. Besides the title page and the orthography the text in the oldest three editions of 1493, 1498 and 1512 are more or less the same. Kronenberg assumes that Van Doesborch used the edition of 1512 because of the title which shows similar to the Dutch title: Von dem Kaufmann der dem Juden ein pfundt schmerbs auss seiner seytten ver­setzet (Wolffgang Huber Nurnberg,around 1512) However, if we look at the whole title of the earlier editions the differences are not that impressive. The whole Dutch title actually shows more resemblances to the 1493/1498 editions in which the focus is on the judgement of king Charles who is mentioned both in the German and the Dutch editions: Von keiser Karls recht. Wie er ein kaufman und ein juden macht slecht. Von eins pfund schmerbs wegen das er aus seiner seitten uᵯ . M. gulden. versetzt het. (Bamberg, Hans Sporer, 1493) VON KEISER KARLS RECHT. Wie er ein kauffman und ein juden machet schlecht umb eines pfund schmerbs wegen das er auß siner seyten solt geben. Gar ein hüpsch lied in frouwen lops züg wyß. (Mathis Hupfuff, Strassburg, 1498) VAN DEN [woodcut] Ghedinghe dwel[c ge­]­schiedt was tussch[en ee]nen coop­man ende eenen Jode. Waer af dat tv[on]nisse ghewe­sen was van keyser Kaerle also men scrijft. Ende hoe die coopman quijtschel­dinge ver­crech [sic] van den Jode. Ende van twee doot­slaghen. etc. So probably Van Doesborch used one of the earlier editions as the source for his Dutch text which makes an early dating possible. Apart from the title page and the orthography the text of three oldest German editions is the same.^[18] The German text has 156 lines in stanzas of five or seven lines and with rime scheme ababc – ababcdc. The Dutch text has simply abab, but on several occasions the same rhyme words are used (verses 30-33; 70-72). It is however remarkably longer. The fragment has 152 lines but it has only covered the German text to line 77. One of the reasons is a prologue of 23 lines and the occurence of ‘Dacteur’ who is the writer who comment on the story. Furthermore there is a short dramatical dialogue between the sales man and the Jew. More important than the difference in length is the difference in tone. The German text is a funny story while the Dutch text the story is drowned in a moralistic sauce. The sales man is described as an irresponsible spender who has lost in a short time the heritage he got from his father. That is the reason why he had to lend money from the Jew and that is how he came in the nasty situation he is now in. The theme of the flesh is well known from The merchant of Venice but it is obviously that the Dutch text in contrast to the German titles doesn’t refer directly to this theme. The German song is in ‘frouwen lops züg wyß’ which means that it is sung in a certain key. Actually the text is quite funny, because the verdicts for the crimes the sales man has committed are quite unconventional. In the first story the sales man lends money from a Jew. He promises that the Jew may cut a pound of flesh out of his body if he doesn’t return his money in time. When the sales man wants to return the money the Jew is absent and when he returns again after three days, the Jew claims that he is too late. They decide to go to king Charles who has to judge about their case. On their way to the enperor the salesman falls asleep on his horse and a child walks before the horse and gets killed. The father of the child joints the sales man and the Jew to Charles. However the emperor is not yet at home and the salesman falls asleep again while sitting in a window. He falls down and kills an old knight who sits underneath it. The son of the knight becomes the third accuser. When the emperor comes home the case of the Jew is first treated. He may cut exactly a pound of flesh out of the body of the sales man, not more nor less. The Jew finds this too tricky and goes home. The emperor proposes to the father of the dead child that the sales man will give him a sum of money. The father refuses and demands the death of the young man. Then the emperor proposes the young man will lay by the fathers’ wife to make him another child. Of course this is not acceptable for the father and the case is dropped.
• 10. (Holt, Johannes, Lac puerorum ). s.d.n.l. (Antwerp), Jan van Doesborch, (c.15­07). 4^o, A⁶?B⁴?, 10? bll. Ex: ULC Sel 5.153.3 (incomplete); NK 4282/0634; STC (2nd ed.)  13606.5 EEBO: Holt Imprint: [Antwerp?] : Exaratu[m] est päns h0 opusculum p[er] me Joha[n]ne[m] de Doesborch., [1507?]   This Latin grammar in English shows similarities with the edition of Wynkyn de Worde from 1508 (NSTC 13604) and the Long parvula of John Stanbridge (NSTC 23164). There exist also another editions printed in Antwerp  from c. 1510 by Adriaen van Berghen (NK 3179 / STC 13606) and Govert Bac from c. 1511 (NK 4114 / STC 13606.3).^[21]
• 11.  (Vespuccius, Americus), Van der nieuwer werelt. Antwerpen, Jan van Does­borch, (c. 1507?). 4^o, [A]-B⁴, 8 bll. Ex: JCBL; NK 2154; Proctor 1894, nr. 3; BA 1935, p. 460-61, nr. 99352; facs. ed. Providence 1874, UBA 199 (28).   Van der nieuwer werelt is – as the colofon says translated out of the Italian in Latin and then from latin into Dutch: `ghetranslateert ende overghestelt uut dat ytaliaensch in latijn en voordt uuten latijne in duytscher spraken'(B4r.). Probably the edition of Van Doesborch is a translation of the edition printed by Willem Vorsterman in Antwerp in 1504 but it cannot be ruled out that actually another Latin edition was the source used for the Van Doesborch–edition.<sup>[22]</sup> The woodcut on the title page shows similarities with that one on the title page with the Novus mundus-editon of Herman Barkhusen, Rostock 1505 and isn’t present in the Vosterman-edition.<sup>[23]</sup> On the other hand  the woodcuts of the stellar systems seem influenced by those in the Vosterman-edition. The differences with the edition of Barkhusen are however small.<sup>[24]</sup> The most prominent differences between the Van Doesborch-edition and the Latin-editions is that Van Doesborch text is not anymore in the form of a letter. Besides that also the name of Vespuccius has disappeared. Next to that the text is nicely split up in eleven chapters. Because of that four woodcuts were added to the text, two of those woodcuts are used twice.<sup>[25]</sup>
• 12. (Springer, Balthasa Die reyse van Lissebone. Antwerpen, Jan van Doesborch, December 1508. 4<sup>o</sup>, [a]-c<sup>4</sup>, 12 bll. Ex: BLL c.32.f.26, JCBL; NK 1800; Proctor, van Doesb. nr. 3, BA 1935, p. 469-71, nrs. 99364 en 99363; facs. ed. ex. BLL,Coote 1894, UBA 2444 F 29; Van de Waal 1952, dl. I, p. 88-89, dl. II, p. 46. Reinhard 2010;  Meerfahrt, ed . Erhard, Ramminger 1998;     Die reyse van Lissebone is the travel account of the German merchant Baltha­sar Sprin­ger who in november 1506 returned from his journey to India.This account is known in different versions but the relations between them is not clear. According to Stielau  the Dutch editor used both the German text and the image-text: while the editor of the Latin Relatio-text used the Dutch text:`der flämische Bearbeiter den Text der deutschen Fassung und den Bildertext benutzt hat, während der Verfasser der lateini­schen Relatio die flämi­sche Reyse zur Vorlage nahm’.^[26] Met de `Bilder­text’ Stielau means the woodcuts made by  Hans Burg­mairs d.Ä. to be dated 1508.<sup>[28]</sup>  With `der deutschen Fassung’ Stielau refers to Die Meerfahrt, a text of 114 pages with 15 woodcuts printed in n 1509 by  Herman Bungart in Cologne.^[27] Besides that the university library of Giessen posesses a Latin manuscript that can be dated  between 1506-1508 : Relatio Baltha­saris Sprin­ger de maxima sua marina peregrinatione etc.. It is a fact that  Die Reyse van Lissebone is a combination of woodcuts and text (the A-quire) and a more elaborate treatise with more detailed information. This dicision can also be seen in the German texts, since there is a ‘Bildertekst’ and the  Meerfahrt. Has Van Doesborch combined earlier versions of the German tracts or was the Dutch text divided in two seperate publications? It is somewhat funny that  Die reyse van Lisse­bone actually tells the same story two times.^[28] Apart of this the the Dutch text shows signs of editing. The name Balthasar Springer isn’t mentioned and the impression is given on b1r. that the text is the third travel account of Vespuccius, a continuation of  Van der nieuwer werelt .^[29] Another important observation is that the two copies which do survive are not totally the same. The titlepage of the copy of the John Carter Brown-library doesn’t mention that the journey has been ordered by the most honoured king of Portugal Emanuel. `Welcke reyse ghe­schiede door den wille ende ghebode des alder doorluchtich­sten Conincs van Portugale Emanuel’ .
• 13. (Longer accidence). [Antwerp], Jan van Doesborch, [c. 1509?]. 4o, ?+4 bll., [A?]B6? (Only the leaves B1,2,5 en 6). Ex: OCCC W.P. iii,49 bis; NK 1; NSTC 23153.7; Proctor, van Doesb. 5. USTC 410785 NB 19500; EEBO   This Latin grammar in English was frequently printed, for example by Wynkyn de Worde in 1495 and 1499 (NSTC 23153.4; NSTC 23153.5;) and W. Faques (NSTC 23153.6).Only for publicitary reasons the text is attributed to John Stanbridge.
•  14. De novo mondo et figura noni praecepti. Antwerp, Jan van Doesborch, [1509-10].<sup>[30]</sup> 1<sup>o</sup>. Ex: Rostock UB; NK 3541; facs. ed. Kronenberg 1927; BA 1935, nr. 99365. This broadsheet has 84 lines of text. These lines are divided into six paragraphs titled De novo mondo, De Genea, De Allago, De Arabia, Maior India and India seu regnum Gutschi. Every paragraph is accompanied on the left side by a woodcut. Furthermore, there is a woodcut of the king Cochin underneath the text on the right side. The first paragraph is a summary of Vespuc­ci’s account of the inhabitants of Armenica, Van der nieuwer werelt, while the other five paragraphs are taken from Balthasar Springers account of the inhabitants of Africa en India Die reyse van Lissebone. However, not all the information which is given in De novo mondo appears in Van der nieuwer werelt and Die reyse van Lissebone. Perhaps the content and illustration of the broadsheet are also influenced by a broadsheet printed in Augsburg in 1505/6 (BA 1935, nr. 99362), since the seventh woodcut of De novo mondo shows big resemblances with the illustration to the Augsburg broadsheet.<sup>[31]</sup>
• 15. Of the newe landes. (Antwerp), Jan van Doesborch, (c. 1510-1511?). 4o, A<sup>6</sup>B-C<sup>4</sup>D<sup>6</sup>E<sup>4</sup>, 24 bll. Ex: BLL G 7106, SMHL 18704, OBL Douce fragm. f 34 (fragment); NK 1311, NSTC 7677; Proctor, van Doesb. 22; ed. Ed. Arber 1885, p. xxvii-xxxvi; facs. ed, D’Andrade 1960 / [1998]; BA 1935, nr. 99366. EEBO: Landes Title: Of the newe la[n]des and of ye people founde by the messengers of the kynge of porty[n]gale named Emanuel Of the. x. dyuers nacyons crystened. Of pope Iohn and his landes, and of the costely keyes and wonders molodyes that in that lande is. Imprint: [Antwerp] : Emprenteth by me Iohn of Doesborowe, [1520?]] Bib Name / Number: STC (2nd ed.) / 7677   Of the newe landes consists of five parts and has 32 illustrations. Except for the text about the ten christian nations the composer has made use of texts that were already printed by Van Doesborch. The first part comes from Van der nieu­wer werelt of c. 1506-7 and deals with the inhabitants of Armenica (A2r.-v.). This part is a somewhat elaborated version which includes information from De novo mondo (c. 1509-10)<sup>.</sup> The second part consists of the account of Springer of the inhabitants Africa and India from Die reyse van Lissebone of 1508<sup>.</sup> again somewhat elaborated with information from De novo mondo and a paragraph about the trees of India (A3r.-B1v.; B2v.-B3r.). The third part is a shortened version of Vespuccis account about cosmography De reyse van Lissebone (B2r.), while the fourth part is a translation of De decem nationibus christianorum, a text which was part of the Itinerarius of Johannes de Hese (B3v.-C4v.) as an addendum.<sup>[32]</sup> The fifth part is a translation of Van Pape Jans landen printed by Van Doesborch around 1506 (D1r.-E4r.). [1] There are several editions from the Netherlands known: CA 1032, 1033 (IDL 2281), 1034 (IDL 2280) and NK 1217 and 1218. See about the text Hese JAAR, Scheffer 1987. See Hahn 2003 for a translation of the Decem nationes Christianorum.Os, facies, mentum (vocabularium latino-britannicum). Antwerp, Jan van Does­borch, (c. 1510?). 4<sup>o</sup>, A<sup>4</sup>, 4 bll. Ex: BLL Huth 134, SMHL; NK 1656; NSTC 18873.5; Proctor, van Doesb. 6; USTC NB   This English/Latin wordlist beginning with the words `os, facies, mentum’, is probably a reprint. Possible sources for this Van Doesborch edition are the edition of Govert Bac (CA (VIII) 1341a), the one of J. Loys (Exeter 1505; NSTC 18872) and of Wynkyn de Worde [London 1508] (NSTC 18873.3; ESTC S125848; USTC 518150). The text however is already printed around 1500 in Paris by F. Balligault.^[33]
• 16. Dat regiment der ghesontheyt. Antwerp, Jan van Doesborch, (c. 1510?). 4^o, A⁶B⁴C⁶, 16 bll. Ex: WLoC, kop. KBB L.P. 508 C; NK 4397, corr. inl. III. 01033; Cat. Oude drukken 1960, nr. 113; Cat. Rosenwald 1122; Van Winter 2014, p. 64-71  See for a concept transliteration Appendix 7.5. The source of the Latin/Dutch treatise about healthy behaviour is probably one of the editions which in the bibliography of Klebs are described as ‘Regimen Sanitatis (Schul von Paris), German, some with Latin verses’.^[34] The text in all these editions is the same. The German lines are translated into Dutch and the Latin lines are simply reproduced. The source of the woodcut on the titlepage  ‘two people in a bathtub’is probably one of the editions of the ‘Deutscher Kalender’. ^[35] The main difference between the German and the edition of Van Doesborch is that the Van Doesborch edition has a large amount of woodcut illustrations. The consequence of this is that the edition is much more voluminous as is for instance: Regimen Sanitatis, Mainz , Fridericus Hewman, 1508. 4^o, A⁴B⁴, 8 bll.^[36]